Cha truyền - con nối - "Giữ hồn" văn hóa Cao Lan

Trống sành cổ chính là biểu tượng văn hoá tâm linh và nét văn hoá đặc trưng của đồng bào dân tộc Cao Lan. Tuy nhiên, số lượng trống sành cổ đang bị mai một dần theo thời gian bởi sự vượt trội các thể loại âm nhạc hiện đại.

Tiếp nối mạch nguồn của người Cao Lan, anh Sầm Văn Đạo (sinh năm 1983) đã trở thành đời thứ 3 trong “Tứ đại đồng đường” bảo tồn, tôn vinh, giới thiệu và tái hiện giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc Cao Lan. Cùng nhau đoàn kết dưới mái nhà chung, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước để có thể hoàn thành mục tiêu mà các kỳ Đại hội cũng như thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước đã đặt ra cho việc xây dựng phát triển đất nước trong thời gian tới.

Trống sành cổ - cầu nối quá khứ đến hiện tại

Nếu như người Thái có cồng chiêng, người Tày có đàn tính tẩu thì người Cao Lan có trống sành cổ. Với thiết kế độc đáo, sự mới lạ trong âm thanh đã khiến loại nhạc cụ này trở thành nhạc cụ dân tộc nối từ quá khứ đến hiện tại của người Cao Lan. Đây cũng chính là biểu tượng văn hóa tâm linh không thể thiếu trong tâm thức của người Cao Lan. 

“Nằm trong nhóm ngôn ngữ Tày - Thái (ngữ hệ Thái - Ka Ðai), người Cao Lan (hay còn gọi là Sán Chay) thiên di rộng lớn trải dài khắp các bản làng từ vùng núi phía Bắc tới vùng trung du. Trong suốt quá trình hình thành dân tộc, tổ tiên của chúng tôi đã sáng tạo và bảo lưu những giá trị văn hóa đặc trưng, trong đó chiếc trống sành cổ gắn liền với nghi lễ tâm linh được xem là biểu tượng văn hóa độc đáo nhất của cộng đồng người Cao Lan”, anh Sầm Văn Đạo cho hay. 

Theo anh Đạo, trống sành cổ của người Cao Lan có điểm tương đồng như Mã la của người Raglai (một dân tộc trong cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên). Nhạc cụ này luôn có sức mạnh của thần linh ngự trị, đều thể hiện sự linh thiêng trong sinh hoạt cộng đồng, được sử dụng phổ biến trong các nghi lễ cúng thần linh, làm lễ cầu mưa, cầu mùa, cầu may, cầu mát.

Điều đặc biệt được anh Đạo bật mí chính là chỉ có nam giới, làm thầy cúng mới được sử dụng trống sành. Anh chia sẻ: “Theo quan niệm của người Cao Lan, trống sành cổ chỉ có ở trong gia đình thầy cúng; chúng cũng có mặt trong hầu hết các nghi lễ quan trọng, góp phần tạo nên sự hấp dẫn, huyền ảo trong các nghi lễ. Khi thực hiện nghi lễ, thầy cúng ngồi để trống vào hai cổ chân rồi đánh. Mỗi hồi trống vang lên tượng trưng như lời mời gọi các đấng thần linh xuống mừng vui cùng bản làng”.

Đã thuộc hàng “xưa nay hiếm”, trống sành cổ còn khác với những loại trống gỗ khác chính ở nguyên liệu tạo ra chúng, đó là đất nung. Anh Đạo cho biết: “Thân trống được làm từ đất nung, đất nung còn phải là đất mối, đất sét làm gốm từ trên núi. Loại đất này mịn không lẫn sỏi cát, khi làm nhuyễn như làm gạch thì mới làm được trống”.

Trống sành cổ chuẩn có thân dài chừng 40cm, đường kính mặt trống to 25cm, mặt trống nhỏ 16cm, hai đầu trống hình viên trụ, được thắt eo ở giữa. Tại điểm giữa thông eo của trống là một lỗ to bằng quả trứng gà. Mặt trống sành cổ được  làm từ là da kỳ đà hoặc da trăn. Xung quanh mặt trống tạo các móc sắt, dùng dây thừng nhỏ ngoắc vào đan chéo dọc thân trống, giúp hai mặt trống ốp vào thân trống sành luôn được căng. Đoạn dây thừng còn thừa quay ngang cuốn xung quanh phần thắt eo ở giữa tạo độ căng thêm cho hai mặt trống.

Trống sành tỏa sáng trong văn hoá dân tộc Cao Lan

Trong không gian yên bình của miền sơn cước, thanh âm của tiếng trống sành đã đánh thức cả bản Mãn Hoá, tạo nên bản giao hưởng hào hùng linh thiêng giữa núi rừng. “Tiếng trống sành cất lên tựa như âm thanh của quá khứ gợi lại những ký ức về một thuở sơ khai tạo dựng bản, làng của người Cao Lan”, anh Đạo nhấn mạnh. 

Không chỉ được sử dụng trong các nghi lễ tâm linh, trống sành cổ còn được người Cao Lan sử dụng để đệm cho các bài múa. Nhịp trống sành, linh thiêng, hào hùng hòa cùng những điệu múa truyền thống của người Cao Lan tạo không khí tưng bừng, rộn ràng khắp bản làng. 

Vừa nói, anh Đạo dùng dây buộc 2 đầu trống treo vào cổ ngang bụng vừa đánh, anh chỉ dẫn: “Không chỉ có vai trò là nhạc cụ đệm cho điệu múa, trống sành cổ còn điều khiển, dẫn nhịp điệu cho người múa. Khi tiếng trống đánh nhịp 3-2-4, tắc-tắc-xình thì người múa hoà theo từng nhịp tạo nên bản hòa ca độc đáo của người Cao Lan. Lúc người đánh trống gõ bên pắc thì người múa nhấc chân lên, theo nguyên tắc ấy mà người đánh trống và người múa ăn ý theo từng nhịp”.

Ngày trước, tiếng trống sành cổ chỉ được cất lên trong những dịp lễ trọng đại của bản làng, giờ đây trống sành cổ dần trở nên gần gũi với người Cao Lan. Bên cạnh các hoạt động tín ngưỡng tâm linh, trống sành được sử dụng như một nhạc cụ biểu diễn trên sân khấu, đưa tiếng trống tới gần hơn với đời sống hàng ngày của người dân Cao Lan. 

Ông Khuất Trần Trung, Cán bộ phòng văn hoá Thị trấn Sơn Dương cho biết: “Theo suốt dòng chảy của lịch sử dân tộc, văn hoá tín ngưỡng tâm linh từ trống sành cổ đã bám rễ, ăn sâu vào đời sống của người Cao Lan. Chính sự linh thiêng vốn có của trống sành nên người Cao Lan rất trân trọng và gìn giữ. Với họ, trống sành không chỉ là nhạc cụ dân tộc mà còn là biểu tượng văn hóa, là linh hồn của dân tộc Cao Lan. Góp phần đa dạng sắc màu, sinh hoạt nghi lễ trong văn hoá 54 anh em dân tộc”.

Được kết tinh từ đất mẹ và bàn tay con người, gói trọn những gì thiêng liêng của cội nguồn, trống sành cổ vẫn mãi tỏa sáng như một tinh thần, một nét văn hóa của cộng đồng dân tộc Cao Lan. Từ một nhạc cụ thông thường, tiếng trống thiêng đã trở thành sợi dây lịch sử nối liền mạch nguồn của quá khứ với hiện tại. Để rồi giờ đây, mỗi khi âm thanh ấy vang lên là bàn chân người Cao Lan lại muốn nâng bước chân, cái bụng người ta lại muốn theo đến nơi có lễ hội, đến nơi vui chơi. Những giá trị văn hóa nhân văn, nhân bản nhất của một tộc người cứ như thế mà vang xa. 

Thanh Huyền - Lưu Kỳ