Làng nghề Tống Xá: Vũ điệu của đồng và hành trình thắp lại ngọn lửa nghề truyền thống

Ngọn lửa tâm linh và câu chuyện kể từ lò đúc

Về thăm làng Tống Xá (Thị trấn Lâm, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định) vào một ngày đầu đông se lạnh, giữa không gian mờ sương của miền quê Nam Định, người ta vẫn nghe rõ tiếng búa vang vang, âm thanh như kể câu chuyện trăm năm rất đỗi tự hào.

Người làng kể rằng, nghề đúc đồng ở Tống Xá bắt đầu tựa như ngọn lửa nhỏ le lói, khởi đầu từ thời nhà Lý – khi những nghệ nhân đầu tiên mang theo bí quyết đúc đồng quý giá từ vùng khác về gieo mầm trên mảnh đất này. Ban đầu, nghề đúc chỉ phục vụ cho các vật dụng thờ cúng giản đơn như chân đèn, lư hương, nhưng qua bàn tay khéo léo của các nghệ nhân, từng nét chạm khắc tinh tế đã dần khẳng định dấu ấn riêng biệt của Tống Xá.

Thời gian trôi đi, làng nghề trải qua những thăng trầm của lịch sử. Vào thời nhà Nguyễn, các sản phẩm đồng Tống Xá đã vượt ra khỏi lũy tre làng để bước vào cung điện, đền đài, mang theo danh tiếng lẫy lừng. Có thời, nhiều nghệ nhân trong làng được triều đình trọng dụng, giao nhiệm vụ thực hiện các công trình lớn như đúc chuông, tượng Phật cho các chùa cổ khắp miền Bắc. Ngọn lửa lò đúc không chỉ thắp sáng những tác phẩm nghệ thuật mà còn giữ gìn khí phách, tinh thần của làng quê Việt Nam.

Trải qua chiến tranh, có những thời kỳ lò đúc phải tạm ngưng, nhưng dường như ngọn lửa nghề chưa bao giờ tắt trong lòng người Tống Xá. Sau thời kỳ đổi mới, một luồng sinh khí mới lại tràn về. Người dân nơi đây không chỉ giữ gìn bí quyết truyền thống mà còn học hỏi, cải tiến để sản phẩm ngày càng đa dạng hơn, đáp ứng nhu cầu từ thị trường trong nước đến quốc tế. Ngày nay, đồ thờ cúng, tượng nghệ thuật và đồ trang trí nội thất từ đồng Tống Xá đã trở thành thương hiệu được yêu mến, vươn xa đến nhiều vùng đất, kể cả nước ngoài.

Buổi sớm ở Tống Xá, ngọn lửa từ những lò đúc đã rực đỏ, như ánh sáng của niềm tin trường tồn. Người nghệ nhân cẩn trọng nấu chảy đồng, khéo léo đổ khuôn và chạm khắc từng đường nét. Mỗi chiếc đỉnh, mỗi bức tượng đều là một câu chuyện được viết nên từ đôi tay và trái tim.

Ông Phạm Văn Thái – một nghệ nhân lão làng của Tống Xá – kể rằng: “Đúc đồng không chỉ là nghề, mà còn là cách giữ gìn văn hóa dân tộc. Làm ra một bức tượng Phật hay bộ đồ thờ, mình phải đặt cả lòng thành kính vào từng chi tiết. Có như thế, sản phẩm mới ‘có hồn’, mới thực sự làm tròn vai trò trong đời sống tâm linh của người dân”.

Trong từng mẻ đồng chảy ra từ lò, người ta thấy sự giao thoa của đất và trời, của con người và niềm tin tâm linh bất diệt. Ngọn lửa lò đúc không chỉ nung chảy đồng mà còn kết tinh những giá trị thiêng liêng ấy thành hình hài, để lưu giữ mãi với thời gian.

Nơi đây, mỗi gia đình đều gắn bó với nghề đúc đồng, và mỗi sản phẩm được làm ra đều gắn liền với một câu chuyện, một niềm tin tâm linh nào đó. Có những chiếc chuông đồng đã vang lên suốt cả trăm năm trong các ngôi chùa làng, như lời nhắc nhở con cháu về cội nguồn. Có những bộ lư hương đã chứng kiến bao thế hệ gia đình quây quần bên bàn thờ tổ tiên, gửi gắm những ước nguyện cho tương lai.

Nghề đúc đồng là một nghệ thuật, mà ở đó mỗi bước đều đòi hỏi sự khéo léo, kiên nhẫn và tâm huyết. Tại Tống Xá, từ việc tạo khuôn đến chạm khắc, từng giai đoạn trong quy trình đều được thực hiện với sự chăm chút tỉ mỉ, mang theo tinh thần của người nghệ nhân.

Ông Nguyễn Quang Phồn, 65 tuổi, nghệ nhân lâu năm ở Tổng xá kể: “Quy trình đúc đồng bắt đầu với việc tạo khuôn – linh hồn của sản phẩm. Người nghệ nhân sử dụng đất sét trộn với bột than hoặc bột trấu để tạo khuôn, vừa dẻo dai vừa chịu nhiệt tốt. Từng chi tiết, từ nét khắc trên thân đỉnh đến hình dáng đôi rồng chầu, đều được nhào nặn thủ công với độ chính xác cao. Khuôn thường được tạo hai phần: khuôn lõi (bên trong) và khuôn ngoài, để khi đổ đồng, sản phẩm đạt được độ rỗng và hình khối hoàn hảo. Sau khi hoàn thiện, khuôn được phơi khô tự nhiên hoặc nung nhẹ để tăng độ bền”.

Giai đoạn nấu chảy đồng là bước quan trọng, đòi hỏi sự tập trung và kỹ thuật cao. Đồng được đun trong lò nung ở nhiệt độ từ 1.000-1.200°C. Trong quá trình này, nghệ nhân phải liên tục quan sát để điều chỉnh nhiệt độ phù hợp, đảm bảo đồng tan chảy đều, không bị sôi quá mức làm hỏng chất lượng.

Khi đồng đã chảy mịn và đạt độ nóng cần thiết, người nghệ nhân bắt đầu đổ khuôn. Quá trình này cần sự phối hợp nhịp nhàng, khéo léo. Đồng nóng chảy được rót vào khuôn qua các đường dẫn, đảm bảo lan tỏa đều và điền đầy mọi chi tiết. Sau khi đổ, khuôn được để nguội tự nhiên, thường mất từ vài giờ đến cả ngày tùy kích thước sản phẩm. Khi đồng nguội, khuôn được tháo ra, để lộ hình dáng thô của sản phẩm. Đây là thời điểm các nghệ nhân kiểm tra lần đầu, đảm bảo sản phẩm không bị lỗi như nứt hoặc thiếu chi tiết.

Chạm khắc là bước cuối cùng và cũng là giai đoạn thể hiện rõ nhất tài năng, óc sáng tạo của người nghệ nhân. Sản phẩm thô sau khi tháo khuôn được làm sạch bề mặt, loại bỏ các phần dư thừa bằng cách mài nhẵn và đánh bóng. Mỗi nét khắc đều đòi hỏi sự tập trung cao độ và bàn tay khéo léo, vì chỉ một sơ suất nhỏ cũng có thể làm hỏng cả tác phẩm. Sản phẩm hoàn thiện được phủ lớp sơn bóng hoặc nhuộm màu cổ kính, làm tăng độ bền và vẻ đẹp truyền thống.

Có thể thấy nghề đúc đồng ở Tống Xá không chỉ là công việc lao động mà còn là một di sản được truyền qua nhiều đời, đúc kết từ kinh nghiệm và sáng tạo của các thế hệ nghệ nhân. Nghề đúc đồng đòi hỏi sự kiên trì cao độ. Từ việc tạo khuôn đến chạm khắc, mỗi công đoạn đều mất nhiều thời gian và công sức. Những nghệ nhân lão luyện thường nói: “Phải có cái tâm với nghề, đồng mới nghe lời mình”.

Mỗi sản phẩm đồng từ Tống Xá là sự hòa quyện giữa tinh thần truyền thống và khát vọng đổi mới. Đó là câu chuyện về ngọn lửa nghề cháy mãi qua thời gian, nơi những đôi tay tài hoa không chỉ tạo nên tác phẩm mà còn gìn giữ một phần hồn cốt của dân tộc Việt Nam.

Thắp lên ngọn lửa đang lụi dần

Một thách thức khác mà làng nghề đúc đồng Tống Xá đang phải đối mặt là vấn đề nguồn nguyên liệu và môi trường. Đồng nguyên chất – vật liệu chính trong nghề – ngày càng trở nên đắt đỏ và khó tìm. Phần lớn đồng được nhập khẩu hoặc tái chế từ các vật liệu cũ, nhưng chất lượng không đồng đều, ảnh hưởng đến sản phẩm đầu ra. Giá nguyên liệu tăng cao khiến chi phí sản xuất đội lên, trong khi giá bán sản phẩm không thể tăng tương xứng do sức ép cạnh tranh từ thị trường.

Bên cạnh đó, các lò đúc đồng truyền thống sử dụng than đá hoặc củi để nung chảy đồng, gây ra lượng lớn khí thải và bụi mịn. Nước thải và phế liệu từ quá trình sản xuất cũng góp phần gây ô nhiễm đất và nguồn nước xung quanh. Dù nhận thức rõ tác động tiêu cực đến môi trường, nhưng với quy mô sản xuất nhỏ lẻ và nguồn lực hạn chế, các hộ làm nghề chưa thể đầu tư vào công nghệ xử lý hiện đại hoặc chuyển đổi sang quy trình sản xuất thân thiện hơn.

Nguyễn Quang Đạt, Giám đốc Công ty Cơ khí đúc Tiến Đạt, chia sẻ: “Trong khi các thế hệ nghệ nhân lão làng vẫn miệt mài giữ lửa nghề, lớp nghệ nhân trẻ lại đang dần rời xa truyền thống này. Nghề đúc đồng đòi hỏi nhiều công sức, thời gian, nhưng thu nhập không ổn định. So với các ngành nghề khác, đặc biệt là trong môi trường đô thị hiện đại, thu nhập từ nghề truyền thống không đủ hấp dẫn để giữ chân thế hệ trẻ”.

Công việc tại lò đúc thường xuyên phải tiếp xúc với nhiệt độ cao, khói bụi và hóa chất, khiến nhiều người trẻ e ngại tiếp tục nối nghiệp gia đình. Trong xã hội hiện đại, giá trị của nghề thủ công truyền thống chưa được đánh giá đúng mức. Sự thiếu hỗ trợ về tài chính, đào tạo và quảng bá đã khiến nhiều người trẻ cảm thấy nghề đúc đồng không còn tương lai.

Hậu quả là, số lượng nghệ nhân giỏi tại Tống Xá ngày càng giảm. Nguy cơ mai một những bí quyết và kỹ thuật đặc sắc, vốn được truyền qua nhiều thế hệ, đang trở nên rõ rệt hơn bao giờ hết.

Ông Dương Doãn Nhưỡng, Chủ tịch UBND thị trấn Lâm cho hay: “Những khó khăn mà nghề đúc đồng Tống Xá đang đối mặt chính là bài toán lớn không chỉ của một làng nghề, mà của cả nền văn hóa truyền thống Việt Nam. Để giữ lửa cho ngọn nghề quý báu này, cần có sự chung tay của nhiều bên: từ chính quyền, doanh nghiệp đến cộng đồng xã hội”.

Việc đảm bảo nguồn cung nguyên liệu ổn định, giá cả hợp lý là yếu tố sống còn để duy trì sản xuất. Đầu tư vào công nghệ sản xuất sạch hơn không chỉ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực mà còn cải thiện hình ảnh của làng nghề trong mắt người tiêu dùng. Cần có các chương trình đào tạo, khuyến khích người trẻ học nghề, đồng thời nâng cao giá trị và thu nhập từ nghề truyền thống để họ tự hào nối nghiệp tổ tiên.

Làng nghề đúc đồng Tống Xá, với những giá trị văn hóa độc đáo, xứng đáng được bảo tồn và phát triển. Bằng cách vượt qua những thách thức hiện tại, Tống Xá sẽ tiếp tục là nơi thắp sáng ngọn lửa truyền thống, giữ gìn tinh hoa dân tộc Việt Nam cho thế hệ mai sau.

Vũ Minh Tiến