Nghệ nhân ưu tú Lâm Thị Hương: Hơn nửa thế kỷ giữ gìn nghệ thuật Rô Băm Khmer

Từ một cô bé say mê nhìn cha múa dưới ánh đèn dầu trong những đêm lễ hội quê hương, đến một nghệ nhân đưa Rô Băm bước ra sân khấu thế giới, hành trình của bà Hương là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của di sản Khmer Nam Bộ. Ở tuổi 65, bà vẫn miệt mài đứng lớp, truyền dạy những vũ điệu cung đình cho lớp trẻ, để Rô Băm không chỉ là ký ức mà còn là nhịp thở của hiện tại và tương lai.

Mang điệu múa hoàng cung vươn xa

Năm 2007, giữa lòng thủ đô Washington D.C (Mỹ), đoàn nghệ thuật Rô-băm Reasmei Bưng Chông của huyện Trần Đề, Sóc Trăng bước lên sân khấu trong khuôn khổ Lễ hội đời sống dân gian Smithsonian. Những vũ công Khmer trong trang phục truyền thống lộng lẫy cất lên điệu múa chậm rãi, uyển chuyển nhưng đầy uy quyền. Giữa muôn vàn sắc màu văn hóa từ lưu vực sông Mê Kông, múa Rô Băm nổi bật như một viên ngọc cổ xưa, tỏa ra thứ ánh sáng huyền bí khiến khán giả phương Tây say đắm.

“Lần đầu tiên, tôi cảm nhận rõ rệt sức lan tỏa mạnh mẽ của Rô Băm. Bốn nghệ sĩ, một vở diễn 45 phút, mỗi ngày hai suất – chúng tôi đã múa bằng cả tâm hồn, quên đi sự mệt nhọc, chỉ còn niềm tự hào khi thấy khán giả không ngừng vỗ tay tán thưởng”, bà Hương nhớ lại.

Những bước chân của bà và các nghệ nhân trên sân khấu nước Mỹ năm đó không chỉ là một màn biểu diễn, mà còn là cánh cửa mở ra để thế giới biết đến nghệ thuật múa mặt nạ cung đình Khmer. Rô Băm từ chốn hoàng cung xa xưa đã len lỏi vào đời sống dân gian, trải qua những thăng trầm lịch sử, và giờ đây, nó vươn ra thế giới với một diện mạo mới – vẫn nguyên vẹn tinh thần cũ, nhưng đầy sức sống đương đại.

Từ ánh đèn dầu đến những vở diễn trăm năm

Sinh ra trong một gia đình có năm thế hệ gắn bó với Rô Băm, tuổi thơ của Lâm Thị Hương là những đêm trăng sáng, nép mình bên cánh gà nhìn cha và các nghệ nhân hóa thân thành hoàng tử, công chúa, Chằn (Yeak)… trên sân khấu dựng tạm giữa sân chùa.

Khi cha cất bước múa đầu tiên, khi tiếng trống Paranưng vang lên, cô bé Hương như lạc vào thế giới huyền thoại của người Khmer – nơi cái thiện chiến đấu với cái ác, nơi những triết lý nhân sinh sâu sắc được gửi gắm qua từng động tác hình thể.

Lớn lên, bà không chỉ học múa, mà còn thấm nhuần tinh thần và ý nghĩa của từng điệu bộ. Rô Băm không đơn thuần là múa, mà là sự kết hợp hoàn mỹ giữa vũ đạo, âm nhạc và kịch nghệ. Người diễn viên không cần lời thoại, chỉ cần một cái nghiêng đầu, một cái nhấc tay cũng đủ để kể một câu chuyện.

“Mỗi nhân vật có quy ước riêng: Vai nam – dù thường do diễn viên nữ đảm nhận – phải có động tác dứt khoát, mạnh mẽ; vai nữ dịu dàng, e thẹn, từng bước di chuyển như lướt trên mặt nước. Nhân vật Chằn xuất hiện là đẩy cao trào vở diễn lên cao, với những cú xoay mình mạnh mẽ, uy lực” – bà Hương lý giải.

Không chỉ là người múa giỏi, bà còn là bậc thầy trong việc chế tác mặt nạ, phục trang cho sân khấu Rô Băm. Những chiếc mặt nạ Chằn đầy dữ tợn hay gương mặt thanh tú của hoàng tử, công chúa đều do bà và các nghệ nhân tỉ mỉ vẽ nên. Mỗi bộ phục trang không chỉ đẹp mà còn mang theo hơi thở của truyền thống.

Giữ lửa Rô Băm trên hành trình mới

Rô Băm từng có thời kỳ hưng thịnh, nhưng cũng đã trải qua giai đoạn mai một. Bước sang thế kỷ 21, khi các loại hình giải trí hiện đại tràn ngập, không ít người trẻ Khmer dần rời xa sân khấu truyền thống.

Nhưng bà Hương không chấp nhận để Rô Băm ngủ quên. Suốt nhiều năm, bà cần mẫn mở lớp dạy múa miễn phí, kêu gọi những người trẻ đến với nghệ thuật. Học trò của bà có người tiếp tục trở thành diễn viên, có người không theo nghề nhưng vẫn giữ tình yêu với Rô Băm. Và chỉ cần còn một người yêu múa, Rô Băm vẫn còn sống.

Năm 2016, bà cùng chồng – nghệ nhân Sơn Del – đưa đoàn múa Rô Băm ra Hà Nội, biểu diễn tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam. Ở đó, trên sân khấu mô phỏng kiến trúc Khmer với chùa tháp uy nghi, những điệu múa Rô Băm lại một lần nữa sống dậy trong lòng khán giả cả nước.

Với những đóng góp bền bỉ cho nghệ thuật truyền thống, năm 2019, nghệ thuật múa Rô Băm Khmer được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cùng năm đó, bà được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Những bằng khen, kỷ niệm chương tiếp tục đến với bà như một sự ghi nhận xứng đáng. Nhưng với bà, danh hiệu lớn nhất không nằm ở những tấm bằng, mà là ánh mắt say mê của khán giả, là sự tiếp nối của thế hệ trẻ.

“Nghệ thuật chỉ đẹp khi có người yêu và hiểu nó. Tôi không giữ Rô Băm cho riêng mình, mà gìn giữ để trao nó cho thế hệ mai sau”, bà nói.

Tuổi tác có thể làm mái tóc bà bạc dần, nhưng đôi mắt của người nghệ nhân vẫn lấp lánh niềm tin. Trên sân khấu dựng giữa làng quê, nơi ánh đèn dầu ngày xưa đã thay bằng ánh sáng rực rỡ của hội trường, bà vẫn miệt mài truyền dạy, vẫn say sưa múa những vũ điệu của cha ông.

Nhờ những con người như bà Hương, nghệ thuật Rô Băm không chỉ là một di sản của quá khứ, mà là một dòng chảy không ngừng, mang theo tinh thần và bản sắc Khmer đến với tương lai.

Quốc An (bài, ảnh)