Tiếng đàn Đào Xá: Hơn 200 năm trầm mặc giữa nỗi lo mai một nghề truyền thống

Ngôi làng của những thanh âm sâu lắng

Làng Đào Xá, thuộc xã Đông Lỗ, huyện Ứng Hòa, Hà Nội (nay là xã Ứng Hòa, Hà Nội) từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm đàn dân tộc. Dù không có trường lớp chính quy đào tạo, nhưng những người dân nơi đây đã thổi hồn vào những cây đàn, tạo ra những âm thanh mộc mạc nhưng vô cùng lôi cuốn, sâu lắng. Đặc biệt, làng Đào Xá cũng là nơi có một nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú – cụ Đào Xuân Soạn - người đã dành trọn đời để duy trì và phát triển nghề làm đàn.

Nhắc đến nghề làm đàn, chúng tôi không thể không nhắc đến ông Đào Anh Tuấn – người kế thừa cuối cùng của Nghệ nhân Ưu tú Đào Xuân Soạn. Trong không gian thấm đẫm mùi gỗ và hương trầm, ông Tuấn chậm rãi kể lại những câu chuyện về nghề làm đàn mà mình đã gắn bó suốt cả đời. Giọng ông trầm ấm, thấm đẫm sự đam mê và tâm huyết với nghề, như thể những âm thanh từ những cây đàn ông làm ra cũng được chắt lọc từ những câu chuyện ấy.

Theo lời ông Tuấn, nghề làm đàn ở Đào Xá có lịch sử từ hơn 200 năm. Cụ Đào Xuân Lan, tổ nghề của Đào Xá, ban đầu chỉ là một thợ mộc đóng đồ cho các gia đình, nhưng vì niềm đam mê mãnh liệt với nhạc cụ, cụ đã quyết định học cách chế tác đàn. Sau nhiều năm học hỏi, cụ Lan đã truyền dạy nghề cho con cháu và người dân trong làng, không chỉ để có việc làm mà còn để duy trì nghề thủ công truyền thống. Từ đó, nghề làm đàn trở thành một phần quan trọng trong đời sống của người dân Đào Xá, gắn bó mật thiết với văn hóa của ngôi làng.

Từ thế kỷ XIX, những người thợ đàn của Đào Xá đã không chỉ làm đàn cho người dân địa phương mà còn đi khắp nơi, làm việc ở các cơ sở sản xuất nhạc cụ dân tộc của cả nước. Họ đã đưa nghề này vào các thành phố lớn như Hà Nội và các tỉnh miền Bắc, nơi các cửa hàng nhạc cụ chủ yếu là người Đào Xá. Chính những người thợ này cũng đã đưa nghề làm đàn vào các cơ sở sản xuất nhạc cụ ở các tỉnh như Thanh Hóa, Sài Gòn, Nam Định, và đến tận phương Nam.

Để tạo ra một cây đàn Đào Xá, người thợ không chỉ cần có sự khéo léo mà còn phải có kinh nghiệm và kỹ thuật đặc biệt. Một trong những yếu tố quan trọng nhất trong việc chế tác đàn là việc chọn nguyên liệu. Đặc biệt, gỗ trắc, gỗ vông (ngô đồng) là những loại gỗ phổ biến được sử dụng để làm đàn vì chúng có độ bền cao và âm thanh trầm ấm. Chọn gỗ tốt không chỉ quyết định đến chất lượng đàn mà còn ảnh hưởng đến giá trị của sản phẩm. Một cây đàn tranh làm từ gỗ tốt có thể lên đến hàng chục triệu đồng, trong khi nếu làm từ gỗ bình thường thì giá sẽ thấp hơn rất nhiều.

Ngoài gỗ, một số loại đàn còn cần sử dụng da trăn để chế tác, và những người thợ phải rất tỉ mỉ trong từng công đoạn. Từ việc vào khuôn, ghép cần, làm phím, lên dây cho đến khâu cuối cùng là trang trí họa tiết, hoa văn, tất cả đều được thực hiện thủ công một cách cẩn thận. Đặc biệt, công đoạn căng dây và gắn phím là một trong những bước quan trọng nhất, quyết định âm thanh của đàn.

Không giống như các sản phẩm nhạc cụ công nghiệp hiện đại, mỗi cây đàn của Đào Xá đều có âm thanh riêng biệt. Đó là âm thanh trầm ấm, sâu lắng của đàn bầu, đàn tranh hay âm thanh trong trẻo của đàn nguyệt, đàn thập lục. Điều đặc biệt là mặc dù không ai trong làng học nhạc lý, nhưng những người thợ Đào Xá vẫn có thể thẩm âm và điều chỉnh đàn sao cho âm thanh được chuẩn xác và dễ chịu nhất. Đây là một bí quyết được truyền lại từ đời này qua đời khác.

Theo ông Tuấn, âm thanh của đàn Đào Xá cũng thay đổi tùy theo từng vùng miền. Người miền Bắc thường thích những âm thanh trầm ấm để phù hợp với hát chèo, hát xẩm, trong khi đó, người miền Nam lại ưa chuộng âm thanh thanh thoát, nhẹ nhàng, để phù hợp với cải lương và những làn điệu dân ca phương Nam.

Nỗi lo thất truyền nghề

Mặc dù những sản phẩm của Đào Xá vẫn được yêu thích và có mặt ở nhiều nơi, nhưng nghề làm đàn ở làng Đào Xá đang đối mặt với nguy cơ thất truyền. Ông Tuấn chia sẻ: “Người trẻ không còn mấy ai muốn theo nghề vì công việc vất vả, thời gian học nghề dài, thu nhập không ổn định. Mấy năm nay, số người còn theo nghề chỉ đếm trên đầu ngón tay".

Thực tế là, ngày nay, nhu cầu sử dụng nhạc cụ dân tộc đang giảm dần, đặc biệt là trong bối cảnh nền âm nhạc hiện đại ngày càng phát triển mạnh mẽ. Các thể loại nhạc dân gian truyền thống như hát chèo, hát xẩm hay hát quan họ không còn phổ biến như trước, khiến nghề làm đàn gặp phải nhiều khó khăn. Thêm vào đó, việc theo đuổi nghề thủ công đòi hỏi người học phải có sự kiên trì và đam mê, điều mà không phải ai cũng có thể vượt qua.

Với những nỗ lực không ngừng nghỉ, ông Đào Anh Tuấn đang là người kế thừa cuối cùng của Nghệ nhân Ưu tú Đào Xuân Soạn ở làng Đào Xá, tiếp nối nghề làm đàn truyền thống. Tuy nhiên, ông cũng không giấu được sự lo lắng về tương lai của làng nghề. “Không biết 5 - 10 năm nữa, khi không còn đủ sức khỏe, liệu nghề này còn được giữ gìn?” ông Tuấn chia sẻ đầy trăn trở.

Chính vì vậy, ông Tuấn luôn hy vọng sẽ tìm được những người trẻ đam mê nghề, sẵn sàng học hỏi và tiếp tục công việc này. “Đây không chỉ là nghề, mà là một phần của văn hóa dân tộc, của quê hương. Tôi mong rằng, sau này sẽ có người tiếp bước để nghề làm đàn Đào Xá không bị mai một,” ông Tuấn bộc bạch.

Làng Đào Xá không chỉ là nơi sản xuất nhạc cụ, mà còn là nơi lưu giữ giá trị văn hóa, nghệ thuật truyền thống của dân tộc. Mỗi cây đàn do người Đào Xá làm ra là một tác phẩm nghệ thuật, chứa đựng âm thanh của lịch sử và văn hóa Việt Nam. Và mặc dù nghề làm đàn ở Đào Xá đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, nhưng người làm đàn nơi đây vẫn kiên trì và hy vọng rằng, một ngày nào đó, những thanh âm mộc mạc ấy sẽ được truyền lại cho thế hệ mai sau, để nghề làm đàn Đào Xá sống mãi cùng thời gian.

Tiến Minh