Những nghệ nhân gìn giữ lễ cấp sắc của người Dao quần chẹt - di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Đánh dấu sự trưởng thành của người đàn ông

Theo quan niệm của người Dao Quần chẹt, được tổ chức lễ cấp sắc vừa là trách nhiệm, vừa là bổn phận và cũng chính là niềm vinh dự của mỗi người đàn ông dân tộc Dao, với gia đình, dòng tộc và cộng đồng. Vì thế, nếu người đàn ông không được cấp sắc thì đến khi già cũng không được về với tổ tiên; khi còn sống không được cúng bái cha mẹ, không được công nhận là con cháu Bàn Vương.

Nghệ nhân Bùi Quốc Tuấn (xã Hợp Hòa, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang)  giới thiệu cho chúng tôi về nét đặc sắc của lễ cấp sắc của người Dao Quần Chẹt: “Hầu hết, lễ cấp sắc nào cũng đều là tổng hòa của diễn xướng dân gian như nghệ thuật sử dụng ngôn từ, nghệ thuật trình diễn qua các bài múa nghi lễ, bài hát trang trí bàn thờ, trang trí trên trang phục của các thầy cúng, âm nhạc dân gian”.

Thông thường, gia chủ tổ chức lễ cấp sắc phải mời 7 ông thầy (3 thầy cúng chính và 4 thầy giúp việc) để thực hiện nghi lễ. Thời gian của lễ cấp sắc cũng được kéo dài trong 3 ngày 2 đêm cùng nhiều lễ cúng khác nhau.

16 nghi lễ độc đáo riêng biệt của đồng bào

Khác với nghi lễ khác, lễ cấp sắc của người Dao Quần chẹt là một hoạt động sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng thể hiện nhân sinh quan, thế giới quan và những giá trị văn hóa dân gian lâu đời của cộng đồng người Dao. 

Với 16 lễ: lễ mời tổ tiên “Tổng thần hương hỏa”, lễ đón thầy vào nhà thực hiện các nghi lễ chính, lễ khai đàn “treo tranh”, lễ nhập đồng, lễ đặt tên, lễ dâng đèn “quá tăng”, lễ giao quân, lễ cấp quân lương, lễ nhập cung tử vi, lễ trình, lễ lên đồng hương hỏa, lễ thượng quang, lễ gọi hồn lúa, lễ đánh đồng thiếp, lễ trả ơn thần thánh, lễ khao quân đã tạo nên một nét văn hoá riêng biệt của người Dao Quần chẹt và cần được gìn giữ và bảo tồn. 

Bắt đầu lễ cấp sắc, nghệ nhân Bùi Quốc Tuấn (hay còn gọi là thầy Tuấn) thực hiện lễ mời tổ tiên “Tổng thần hương hỏa” tại ban thờ chính của gia chủ. Thay mặt cho toàn bộ gia chủ và chủ nhân của lễ cấp sắc trịnh trọng khấn mời thần linh, tổ tiên, gửi tiền để các vị sử dụng trên đường về dự lễ. Trước khi làm lễ, các thầy sẽ tiến hành thủ tục yểm bùa, tẩy uế để lễ cấp sắc được diễn ra như ý. 

Sau đó, thầy cúng sẽ làm lễ đón thầy vào nhà thực hiện các nghi lễ chính. Họ Dương ở thôn Đồng Phai hôm nay còn mời đến các dòng họ khác để chung vui, chứng kiến cho gia đình tổ chức lễ cấp sắc. 

Lễ khai đàn “treo tranh” dưới sự hướng dẫn của thầy cả Tuấn, lần lượt các bộ tranh thờ được treo lên theo đúng trình tự. Chỉ tay vào từng bức tranh, thầy cả Tuấn cho hay: “3 bức tranh Tam Thanh sẽ treo ở vị trí trung tâm, hai bên tả - hữu đàn cấp sắc là các vị Lý Nguyên soái, Đặng Nguyên soái, Triệu Nguyên soái, Thiên binh, Địa binh, Công Tào”.

Các bức tranh được treo trang nghiêm, các thầy sẽ làm lễ nhập đồng báo cáo thần linh công việc hoàn tất, thỉnh mời tổ tiên gia chủ. “Hai mảnh gỗ âm - dương đều ngửa tức tổ tiên đã chứng giám và về dự lễ đông đủ; một mảnh úp xuống cho thấy gia chủ còn điều thiếu sót, nhờ thầy nhắc nhở lại con cháu”, thầy Tuấn nói.

Trải qua nhiều nghi lễ, đệ tử Dương Duy Linh được các thầy mặc cho trang phục đại lễ với ý nghĩa cho các thần linh ngự vào thân xác để che chở, phần giúp cho đệ tử được thông linh với các thần. Khi đã được mặc trên mình lễ phục, đệ tử thực hiện lễ đặt tên âm và theo chỉ dẫn của thầy nhảy múa, rung chuông trong tiếng hoà tấu của kèn, trống. 

Trước khi bước vào nghi lễ dâng đèn “quá tăng” - nghi lễ quan trọng nhất của lễ cấp sắc. Các thầy làm lễ khai đàn mời đủ 4 giáp ma trong - 4 giáp ma ngoài thông qua bài cúng “dẫn quang trọng tử”. Thầy Triệu Văn Hạnh chia sẻ: “Ma trong có ông bà, tổ tiên, Bàn Vương, các nguyên soái của người Dao và Tam Thanh. Thổ công - Thổ địa - Thần suối - Thần long mạch là 4 giáp ma ngoài”. 

Dâng đèn “quá tăng” chính là nghi lễ đặt tên chính thức cho người được cấp sắc. Các thầy làm lễ tẩy uế, giải hạn trước khi cấp đèn bằng cách rung chuông, đi vòng quanh đệ tử; miệng đọc lời cúng theo nhịp nhảy múa, làm sạch thân thể khai quang đầu óc, giúp đệ tử phân biệt điều hay, lẽ phải. 

Lễ “quá tăng” được bắt đầu khi các thầy thắp những ngọn nến, đặt vào cây đèn của đệ tử. Đối với người cấp sắc 7 đèn sẽ đặt tương ứng 7 ngọn nến, tượng trưng cho Thái Dương Tinh, Thái Âm Tinh và Ngũ Hành. Tiếng chiêng, tiếng trống được tấu vang cũng là lúc các thầy rung chuông nhảy múa quanh người thụ lễ; miệng đọc kinh độ sư giúp đệ tử dẫn độ gia nhập sư môn đạo giáo. 

Khi đã răn dạy và làm lễ cấp đèn, thề nguyện cho đệ tử, các thầy làm lễ giao quân. Người được cấp sắc 3 đèn thì được cấp sắc 36 âm binh - thần tướng, còn người được cấp 7 đèn tương ứng với 72 âm binh - thần tướng. Thầy cả sẽ cấp cho đệ tử gạo, tiền để nuôi quân; người thụ lễ gói số lương thực đó cẩn thận, cất lên bàn thờ cúng của gia đình - đây được gọi là lễ cấp quân lương. Đệ tử Duy Linh hôm nay được đặt pháp danh, ghi tên vào bàn sắc, lúc nhắm mắt pháp danh ấy sẽ được ghi trong danh sách pháp danh của tổ tiên cho con cháu thờ cúng. 

4 thầy phụ nhanh nhẹn trải mảnh vải trắng ra nền nhà, đặt 7 đồng tiền lên tượng trưng cho Thất tinh để thực hiện lễ nhập cung tử vi. Đôi chân của Duy Linh đặt chân vào nơi đặt 7 đồng tiền theo bộ pháp 4 tiến - 3 lùi. Đồng bào người Dao quan niệm, khi đệ tử đặt chân lên 7 đồng tiền cũng là lúc đệ tử đã đến tử vi cung.

Trước tranh thờ Tam Thanh, các thầy đeo mặt nạ Tam Thanh nhảy múa để tiến hành lễ trình với ý nghĩa mong đệ tử thông linh với thần trong khi thực hiện các nghi thức cúng tế. 

Ngoài ra còn có các nghi lễ lên đồng hương hỏa gồm nhiều nghi thức, chủ yếu là các bài múa, hát. Trong quá trình hành lễ, bức tranh giấy lớn nhỏ được sử dụng theo từng nội dung của lễ cúng. Cùng với các nghi lễ trên còn có điệu múa Rùa, đây là điệu múa đặc trưng vui nhộn nhất. Điệu múa diễn tả quá trình săn bắt rùa của người Dao. Thông qua điệu múa, người Dao cầu mong Bàn Vương phù hộ cho gia đình, bản làng được sống yên vui, nhà nhà khỏe mạnh, mùa màng tươi tốt, bội thu, lợn gà đầy chuồng. 

Lễ thượng quang là nghi lễ đón Ngọc Hoàng xuống trần gian chứng kiến buổi lễ, phù hộ cho gia chủ mọi điều tốt lành. Thầy cúng tấu trình sắc phong của Duy Linh lên Ngọc Hoàng, kết thúc lễ thượng quang những lá sớ được đốt với niềm tin những lời thỉnh cầu đã được Ngọc Hoàng và thiên đình chấp thuận. 

Thầy cả làm lễ giao ấn và sắc cho đệ tử, người cấp sắc có thể làm thầy nhưng vẫn phải học để hiểu biết nhiều hơn và trở thành thầy cúng giỏi. Cùng với lễ thượng quang, các thầy tiến hành lễ gọi hồn lúa, cầu cho cây lúa đơm bông chắc hạt, mùa màng bội thu. Những hồn lúa bơ vơ được làm phép nhập về hồn lúa mẹ, sau đó được thầy trao hạt giống cho chủ nhà coi như hồn lúa đã về với gia chủ. 

Lễ đánh đồng thiếp được các thầy trợ giúp cho đệ tử giải thoát khỏi thi thể để linh hồn đi lên thiên đường, gặp Ngọc Hoàng và trở thành con người bất tử. Người cấp sắc được đặt nằm trên chiếu trước đàn cúng, mặt phủ kim loan sớ ghi rõ tên, tuổi, địa chỉ, tiểu sử để trình tấu lên Ngọc Hoàng. Điều này mang ý nghĩa giữ lại hơi thở cho đệ tử rồi sẽ lại tái sinh. 

Các thầy đứng bên đệ tử, truyền phép lực và những phép biến hoá cho đệ tử. Sau khi đã truyền phép biến hoá, các thầy giải đồng khai quan mở huyệt đạo. Từ nay trở về sau, người cấp sắc được thánh thần công nhận, được cấp âm binh - thiên tướng. Lúc sống làm ăn gặp may mắn, khi chết được về với tổ tiên, được lên gặp Ngọc Hoàng. 

Thầy cúng sẽ làm lễ trả ơn thần thánh, mời các vị thần linh uống rượu tiễn đưa về trời rồi hoá tiền vàng, phù hộ cho gia chủ cùng những thành viên thực hiện lễ cấp sắc gặp điều may mắn. 

Các nghi lễ được hoàn thành cũng là lúc đệ tử làm lễ khao quân, đệ tử mở tiệc khao quân để cho âm binh được ăn uống no đủ và phục vụ trung thành.  với các nghi thức mời các vị thần linh ở ba miếu, mời Tam Thanh uống rượu, sau đó biểu diễn các bài múa vui nhộn cho các vị thần linh, cầu các vị thần linh ủng hộ. 

Được tổng hòa bởi nhiều loại hình nghệ thuật đặc sắc và mang đậm nét văn hoá của người Dao Quần Chẹt. Nghi lễ cấp sắc 7 đèn hướng con người đến những điều chân - thiện - mỹ trong cuộc sống. Đây cũng chính là mạch nguồn trao truyền những giá trị văn hoá của dân tộc Dao Quần chẹt cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau. 

Với giá trị tiêu biểu trên, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa Lễ Cấp sắc của người Dao Quần Chẹt vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 255/QĐ-BVHTTDL ngày 22/01/2020.

Quốc An (Bài, ảnh)