Nhận định của chuyên gia kinh tế về đề xuất đánh thuế giao dịch vàng vật chất

Đề xuất đánh thuế giao dịch vàng vật chất là một công cụ chính sách mạnh, nhưng có thể ví như một con dao hai lưỡi. Nếu được thiết kế và thực thi tốt, nó có thể mang lại lợi ích. Nhưng nếu vội vàng, thiếu sự chuẩn bị, nó có thể gây ra những hệ lụy tiêu cực khó lường.

Về mục tiêu chính sách

Chính phủ khi đưa ra ý tưởng này chắc chắn không chỉ nhắm đến một mục tiêu duy nhất. Dưới góc độ quản lý vĩ mô, tôi nhận thấy có ít nhất 4 mục tiêu chính đằng sau đề xuất này:

• Mục tiêu 1: Tăng thu ngân sách nhà nước. Đây là mục tiêu rõ ràng nhất. Một thị trường có quy mô giao dịch lớn như vàng nếu được đưa vào diện chịu thuế sẽ tạo ra một nguồn thu mới.
• Mục tiêu 2: Tăng tính minh bạch, chống thất thu thuế và các hoạt động phi pháp. Vàng vật chất từ lâu đã là một kênh cất trữ tài sản và giao dịch ẩn danh, tiềm ẩn nguy cơ rửa tiền, tài trợ cho các hoạt động bất hợp pháp và trốn thuế thu nhập cá nhân từ việc đầu cơ. Việc đánh thuế buộc các giao dịch phải được ghi nhận, từ đó tăng khả năng kiểm soát của nhà nước.
• Mục tiêu 3: Điều tiết vĩ mô, giảm "vàng hóa" nền kinh tế. Việc nắm giữ quá nhiều vàng trong dân chúng được coi là một dạng "vốn chết", không đưa vào sản xuất kinh doanh. Bằng cách làm cho việc mua bán vàng trở nên tốn kém hơn một chút, chính sách có thể gián tiếp khuyến khích người dân chuyển dịch một phần tài sản sang các kênh đầu tư khác hữu ích hơn cho nền kinh tế (như gửi tiết kiệm, đầu tư chứng khoán, góp vốn kinh doanh).
• Mục tiêu 4: Kiểm soát thị trường, thu hẹp chênh lệch giá vàng trong nước và quốc tế. Khi các giao dịch được kiểm soát chặt chẽ hơn, nhà nước có thêm công cụ để quản lý cung - cầu và can thiệp thị trường khi cần thiết, góp phần ổn định giá vàng, một yếu tố ảnh hưởng đến tâm lý và tỷ giá.

Về mặt lý thuyết, các mục tiêu này là hoàn toàn hợp lý và phù hợp với thông lệ quản lý kinh tế hiện đại của nhiều quốc gia.

Về tác động đa chiều và rủi ro

Đây là phần quan trọng và phức tạp nhất. Chính sách sẽ không chỉ tác động đến một nhóm đối tượng mà là toàn bộ xã hội, và có thể tạo ra những hệ quả không mong muốn.

Trước hết, đó là tác động đến người dân về kinh tế, tâm lý và văn hóa: Vàng không chỉ là một kênh đầu tư, nó là một "tài sản tích trữ" và là một phần văn hóa tích lũy của người Việt Nam qua nhiều thế hệ. Việc đánh thuế có thể bị người dân xem là "nhà nước đang lấy tiền từ tài sản tiết kiệm" của họ, gây ra phản ứng tâm lý tiêu cực. ( Trong khi lãi tiền gửi tiết kiệm đang được miễn thuế TNCN). 

Vàng  “làm tài sản tích trữ": Khi kinh tế bất ổn, giá vàng tăng cao, người dân vẫn đổ xô mua vàng vì niềm tin vào nó như một kênh trú ẩn an toàn, thậm chí sẵn sàng trả giá cao hơn. Việc đánh thuế có thể làm tăng giá vàng nhưng không chắc sẽ giảm được cầu, mà có thể chỉ khiến cầu chuyển sang kênh không chính thức.

Niềm tin vào hệ thống tài chính: Một phần lớn lý do người dân giữ vàng là do niềm tin chưa vững chắc vào các kênh đầu tư khác (chứng khoán nhiều rủi ro, lãi suất tiết kiệm không đủ bù lạm phát, lo ngại về hệ thống ngân hàng...). Chính sách đánh thuế vàng sẽ khó hiệu quả nếu không giải quyết được gốc rễ của niềm tin này.

"Tâm lý được mất": Người dân rất nhạy cảm với việc bị "mất" một phần tài sản tích trữ của mình. Thuế suất dù nhỏ cũng có thể gây phản ứng tiêu cực mạnh mẽ hơn so với tác động kinh tế thực tế.

Chi phí: Chi phí mua và bán vàng sẽ tăng lên, làm giảm sức hấp dẫn của vàng như một kênh tích trữ an toàn. Người mua vàng miếng để tích lũy dài hạn sẽ phải cân nhắc nhiều hơn.

• Tâm lý chuyển sang tài sản khác để tích trữ: Người dân có thể chuyển sang tích trữ tiền bằng BĐS, hoặc ngoại tệ, làm cho BĐS lại bong bóng trong khi chính sách quản lý BĐS vẫn chưa được hoàn thiện, thậm chí dòng tiền sẽ chảy ra nước ngoài khi người dân tích trữ ngoại tệ hoặc chuyển ra nước ngoài bằng những kênh khác.
• Khích lệ tiêu dùng không tiết kiệm: Tiết kiệm bằng vàng là một cách tiết kiệm nhanh, tiện lợi và triệt để từ những khoản rất nhỏ. Nhưng nếu với việc quản lý gắt gao sẽ dẫn tới việc người dân không tích cực trong việc tiết kiệm.

• Tăng gánh nặng cho xã hội: Phần lớn người dân tích cóp vàng như tài sản tích trữ, và là một khoản dự phòng khi gặp rủi ro. Nếu việc đánh thuế vàng khiến người dân lo ngại không tích trữ tài sản vàng (là một loại tài sản dễ dàng trong việc mua bán và cất giữ), thì khi về già, hoặc khi gặp những rủi ro, họ sẽ không có những khoản dự trữ để tự lo liệu cho chính mình.

• 

Bên cạnh đó, tác động đến thị trường vàng có rủi ro lớn nhất là đẩy giao dịch vào "thị trường ngầm" (chợ đen). Đây là hệ quả không mong muốn nguy hiểm nhất. Nếu thuế suất cao và thủ tục phức tạp, người dân và các tiệm vàng nhỏ lẻ sẽ có xu hướng giao dịch "trao tay", không hóa đơn chứng từ.

Hệ quả của thị trường ngầm: Nhà nước không những không thu được thuế mà còn có thể mất khả năng kiểm soát. Các mục tiêu về chống rửa tiền, minh bạch hóa khó đạt được. Thị trường chính thức (SJC, PNJ, DOJI...) có thể bị thu hẹp, trong khi thị trường phi chính thức phình to và khó quản lý hơn trước.

• Tác động đến doanh nghiệp kinh doanh vàng hợp pháp: Họ sẽ phải gánh thêm chi phí tuân thủ (hệ thống kế toán, xuất hóa đơn điện tử cho từng giao dịch...). Nếu thị trường ngầm phát triển, họ sẽ là người chịu thiệt hại nặng nhất do mất khách hàng.

Về tác động đến nền kinh tế vĩ mô, điểm tích cực (nếu thành công) là một phần dòng vốn có thể thực sự chuyển từ vàng sang các kênh sản xuất, kinh doanh, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Ngân hàng nhà nước có thêm dữ liệu và công cụ để điều hành chính sách tiền tệ. Còn sẽ là tiêu cực (nếu thất bại) khi thị trường vàng trở nên bất ổn hơn. Nhu cầu mua bán qua các kênh không chính thức có thể gây áp lực lên tỷ giá USD/VND trên thị trường tự do. Mục tiêu chống vàng hóa không đạt được mà còn làm tình hình thêm phức tạp.

Đối với mục tiêu kiểm soát thị trường, thu hẹp chênh lệch giá vàng trong nước và quốc tế: Biến động giá vàng ảnh hưởng bởi nhiều tác động của cả thế giới chú không chỉ ở thị trường trong nước. Thị trường vàng biên động, chênh lệch với giá thế giới phần lớn là do đầu cơ, lũng đoạn thị trường (một nhóm nhà đầu tư, kinh doanh vàng có khả năng thao túng thị trường, nhóm này không đông), chứ không phải do người dân. Nhưng đưa ra chính sách áp dụng cho tất cả thì vô tình, lại làm cho số đông người dân phải chịu (Với trường hợp này, cần có chính sách để quản lý các đối tượng này, không phải áp dụng chính sách chung).

Về những thách thức trong thực thi, đây là cái khó nhất. Nếu như đánh thuế giao dịch khó 1, thì đánh thuế TNCN từ chuyển nhượng vàng khó 10. Vấn đề cốt lõi nằm ở hai chữ: "chứng minh": Làm sao xác định được "giá vốn" (giá mua ban đầu)? làm sao xác định giá tính thuế? Giao dịch vàng vật chất thường không có giá niêm yết cố định như chứng khoán. Việc xác định giá giao dịch thực tế để tính thuế cho từng món hàng (đặc biệt là vàng trang sức, vàng miếng không tiêu chuẩn...) có thể rất phức tạp:

Kịch bản A (Giao dịch không chứng từ): Một người dân mang một lượng vàng miếng đã mua từ 10 năm trước ra bán. Làm sao cơ quan thuế và cửa hàng vàng xác định được giá mua của 10 năm trước để tính lãi? Vàng miếng không có định danh cá nhân, không có lịch sử giao dịch. Nếu không có hóa đơn mua vào, gần như không thể xác định giá vốn.

• Kịch bản B (Áp đặt giá vốn): Nếu nhà nước quy định "không có hóa đơn mua vào thì coi giá vốn bằng 0" hoặc áp một mức giá vốn ấn định, điều này sẽ gây ra sự phản kháng cực lớn vì không công bằng và không phản ánh đúng thực tế.
• Về thách thức Hạ tầng công nghệ và định danh vàng, làm sao để cơ quan thuế có thể kiểm soát được tất cả các tiệm vàng, các giao dịch trao tay? Việc này đòi hỏi một hệ thống công nghệ và nhân lực khổng lồ.

• Để chính sách này khả thi, mỗi lượng vàng, miếng vàng khi được bán ra phải được "định danh" và gắn với một giao dịch cụ thể, có hóa đơn điện tử ghi rõ thông tin người mua, ngày mua, giá mua.
• Cần có một cơ sở dữ liệu quốc gia về giao dịch vàng, tương tự như Trung tâm Lưu ký Chứng khoán, để theo dõi lịch sử sở hữu và giá mua của từng đơn vị vàng. Đây là một dự án hạ tầng công nghệ cực kỳ tốn kém và phức tạp.
• Bên cạnh đó còn thách thức về quản trị. Thị trường vàng là một thị trường đặc thù, phức tạp trong quản trị: Làm sao để các cơ quan chức năng đưa ra dược những quy định quản trị phù hợp với thị trường này, đảm bảo công bằng, minh bạch và giúp cho mọi người cùng tham gia thực hiện dễ dàng.

• Phân biệt vàng trang sức và vàng miếng đầu tư: Vàng trang sức có giá trị gia công, thương hiệu... khác biệt so với vàng miếng SJC. Chính sách thuế cần có sự phân biệt rõ ràng để tránh gây khó khăn cho ngành kim hoàn truyền thống.

• Khả năng thất thoát thuế từ khâu chế tác, gia công: Nếu chỉ đánh thuế ở khâu bán lẻ, liệu có kẽ hở ở khâu chế tác, gia công và phân phối sỉ để trốn thuế?

• Thách thức quan trọng nữa là rủi ro đẩy giao dịch vào thị trường ngầm còn lớn hơn. Chính vì sự phức tạp trong việc chứng minh giá vốn, người dân sẽ có xu hướng cực lớn là tìm đến các tiệm vàng nhỏ, các kênh "trao tay" để bán vàng mà không cần kê khai. Họ sẵn sàng bán với giá thấp hơn một chút để tránh thủ tục rườm rà và nghĩa vụ thuế. Thị trường ngầm sẽ càng phát triển mạnh mẽ hơn, khiến mọi mục tiêu về minh bạch hóa và chống rửa tiền khó khả thi.

• 

So sánh kinh nghiệm Quốc tế & Bài học cho Việt Nam

• Các nước đã và đang áp dụng đánh thuế giao dịch vàng vật chất gồm:

• Ấn Độ: Một thị trường vàng khổng lồ và có vai trò văn hóa tương tự Việt Nam. Ấn Độ áp dụng thuế nhập khẩu vàng cao và thuế GTGT lên các giao dịch vàng. Tuy nhiên, họ cũng đối mặt với vấn đề buôn lậu vàng tràn lan và thị trường chợ đen rất lớn. Điều này cho thấy việc đánh thuế cần phải đi kèm với kiểm soát biên giới hiệu quả và một cơ chế thực thi mạnh mẽ.

• Các nước phát triển (Mỹ, Châu Âu): Vàng thường được coi là tài sản đầu tư, chịu thuế thu nhập từ lãi vốn (capital gains tax) khi bán ra với lợi nhuận có được, chứ ít khi đánh thuế trực tiếp trên giao dịch mua bán vật chất.
• Bài học rút ra là không có mô hình " phù hợp cho tất cả". Chính sách phải phù hợp với đặc thù văn hóa và trình độ phát triển của thị trường tài chính mỗi quốc gia.  

• Thách thức cuối cùng là quản lý buôn lậu và chợ đen. Đây là yếu tố quyết định sự thành bại. Nếu không kiểm soát được, chính sách sẽ phản tác dụng. 

Điều kiện tiên quyết để chính sách thành công

Với kinh nghiệm của mình, tôi cho rằng đây là một chính sách có thể cân nhắc nhưng không thể vội vàng. Để thành công, nó đòi hỏi một sự chuẩn bị cực kỳ kỹ lưỡng và phải đáp ứng các điều kiện tiên quyết sau:

1. Lộ trình rõ ràng và truyền thông minh bạch: Phải giải thích rõ cho người dân MỤC TIÊU của chính sách không phải là tận thu, mà là để làm thị trường lành mạnh hơn. Cần có lộ trình áp dụng từng bước, không đột ngột.
2. Thuế suất phải hợp lý (thấp): Giai đoạn đầu, thuế suất nên ở mức tượng trưng, rất thấp (ví dụ: 0.1% - 0.3% trên giá trị giao dịch). Mục tiêu chính là để đưa giao dịch vào khuôn khổ, tạo thói quen lấy hóa đơn, chứ không phải để tối đa hóa nguồn thu. Nếu thuế suất cao, chắc chắn sẽ đẩy giao dịch ra chợ đen.
3. Hạ tầng công nghệ phải đi trước một bước: Bắt buộc áp dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền cho 100% các cửa hàng vàng. Hệ thống phải đơn giản, thuận tiện cho cả người mua và người bán. Phải đảm bảo việc thanh toán không dùng tiền mặt được khuyến khích tối đa.
4. Phải có các kênh đầu tư khác đủ hấp dẫn: Người dân chỉ từ bỏ vàng khi họ có những lựa chọn khác an toàn và sinh lời tốt hơn. Nhà nước cần tiếp tục phát triển thị trường chứng khoán, thị trường trái phiếu một cách minh bạch và bền vững.
5. Chế tài đủ mạnh: Phải có biện pháp kiểm tra, giám sát và xử phạt nghiêm khắc các hành vi mua bán vàng không xuất hóa đơn, lũng đoạn thao túng thị trường, để ngăn chặn thị trường ngầm và biến động giá vàng.

Đề xuất

• Đánh thuế giao dịch vàng là một bước đi hợp lý về mặt lý thuyết quản trị kinh tế hiện đại. Tuy nhiên, xét đến bối cảnh văn hóa - xã hội và thực trạng thị trường Việt Nam, rủi ro thực thi là rất lớn. Chính sách này chỉ nên được triển khai khi đã có sự chuẩn bị toàn diện về hạ tầng công nghệ, một lộ trình hợp lý với mức thuế suất thấp ban đầu, và một chiến dịch truyền thông đủ mạnh để người dân thấu hiểu và đồng thuận. Nếu không, cái giá phải trả từ một thị trường ngầm phình to sẽ lớn hơn nhiều so với số thuế thu được. Đây là một ván cờ chính sách đòi hỏi sự khôn ngoan, cẩn trọng và thấu hiểu tâm lý xã hội sâu sắc. 

• Cần có những giải pháp để kiểm soát nguyên nhân của việc biến động giá vàng so với thế giới, từ đó ngăn chặn, hạn chế đầu tư và lũng đoạn thị trường. Để tránh vàng hoá kinh tế, nhà nước nên cho các ngân hàng nhận gửi vàng tiết kiệm để huy động vàng trong dân vào hoạt động kinh doanh. Mức lãi suất có thể thấp ( 0.1%-0.5%) để người dân yên tâm gửi vào ngân hàng.

Đề xuất đánh thuế TNCN từ hoạt động chuyển nhượng vàng là một định hướng đúng đắn và văn minh về mặt lý thuyết, thể hiện tư duy quản lý hiện đại. Tuy nhiên, trong bối cảnh thực tế của Việt Nam hiện nay, với thói quen giao dịch tiền mặt, thiếu hạ tầng công nghệ định danh và cơ sở dữ liệu, việc triển khai ngay lập tức là bất khả thi và tiềm ẩn rủi ro cực lớn, có thể làm méo mó thị trường một cách nghiêm trọng.

Thay vì đặt câu hỏi "Có nên thu thuế hay không?", câu hỏi đúng hơn lúc này là "Chúng ta cần chuẩn bị những gì trong 5-10 năm tới để có thể thực thi được chính sách này một cách hiệu quả?". Câu trả lời nằm ở việc quyết liệt minh bạch hóa thị trường trước, rồi mới tính đến chuyện thu thuế. Chính sách này chỉ có thể được xem xét một cách nghiêm túc khi và chỉ khi Việt Nam đã xây dựng được các nền tảng sau:

1. Luật hóa việc mua bán vàng phải có hóa đơn điện tử: Bắt buộc 100% giao dịch mua bán vàng (đặc biệt là vàng miếng) phải được thực hiện qua hệ thống có hóa đơn điện tử, ghi rõ thông tin định danh của người mua (CCCD) và người bán.
2. Xây dựng Trung tâm dữ liệu giao dịch vàng quốc gia: Mọi giao dịch phải được báo cáo và lưu trữ trên một hệ thống tập trung. Hệ thống này cho phép truy xuất lịch sử giao dịch của một cá nhân hoặc một đơn vị vàng (nếu vàng được mã hóa/định danh).
3. Thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt cho các giao dịch vàng: Hạn chế và tiến tới loại bỏ giao dịch vàng bằng tiền mặt với giá trị lớn.
4. Ban hành quy định rõ ràng về cách xác định giá vốn trong giai đoạn chuyển tiếp: Phải có một cơ chế hợp lý cho những lượng vàng người dân đã mua và nắm giữ từ trước khi chính sách có hiệu lực. Ví dụ, có thể cho phép người dân đăng ký giá vốn ban đầu (dựa trên giá thị trường tại thời điểm luật có hiệu lực) trong một khoảng thời gian nhất định.

Chuyên gia kinh tế Bùi Lệ Phương