Người “thổi hồn” âm nhạc qua những cây đàn vĩ cầm

Nép mình bên dòng sông Thương êm đềm, làng Then, một ngôi làng nhỏ thuộc xã Thái Đào, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang (nay là xã Tân Dĩnh, tỉnh Bắc Ninh), dường như vẫn giữ được nhịp sống chậm rãi giữa những đổi thay của thời cuộc. Nhưng ẩn sau dáng vẻ yên bình ấy lại có một điều đặc biệt: suốt hàng chục năm qua, ngôi làng này đã gắn liền với một phong trào nghệ thuật hiếm có ở vùng quê - phong trào chơi đàn vĩ cầm.

Nơi khởi nguồn của thanh âm

Để hiểu rõ hơn về câu chuyện ấy, chúng tôi ghé thăm làng Then, tìm gặp người đã đánh lên những điệu đàn đầu tiên. Hỏi người dân về truyền thống vĩ cầm nơi đây, ai cũng nhắc đến ông Nguyễn Văn Bìa - một trong những người đầu tiên tham gia vào phong trào âm nhạc của làng và lặng lẽ gìn giữ mạch nguồn âm nhạc suốt gần 70 năm qua. 

Từ con ngõ nhỏ đi vào, ngôi nhà năm gian của ông Bìa nằm lặng lẽ như một chứng nhân của bao thăng trầm lịch sử. Chính trong không gian ấy, những câu chuyện đầu tiên về cây đàn vĩ cầm ở làng Then đã được kể lại qua dòng hồi tưởng của ông Nguyễn Văn Bìa, một cụ ông đã ngoài 90 với mái tóc bạc phơ, gương mặt nhăn nheo nhưng trong đôi mắt vẫn ngập tràn niềm đam mê âm nhạc. 

Ông nhìn xa xăm rồi chậm rãi nhớ lại: “Ban đầu, chúng tôi chủ yếu chơi các nhạc cụ truyền thống. Khi giặc Pháp còn đô hộ, có một gia đình tư sản ở Bắc Giang về làng Then sơ tán, mang theo cây đàn vĩ cầm. Tôi và thanh niên trong làng lúc bấy giờ rủ nhau đi xem thử cây đàn và tất cả đều bị cuốn hút bởi âm thanh lạ lẫm ấy nên quyết định sẽ học thử”.

Khoảnh khắc bình dị và nhỏ bé ấy chính là khởi nguồn cho cảm xúc và tình yêu với cây đàn vĩ cầm của họ, cũng chính là minh chứng cho một đời sống tinh thần phong phú, sâu sắc, nơi âm nhạc được xem là một phần máu thịt không thể tách rời.

Thế nhưng, có một điều khiến chúng tôi không khỏi băn khoăn: Dẫu say mê tiếng đàn tới vậy nhưng trong những năm tháng khó khăn, khi gánh nặng cơm áo đè nặng từng ngày, thế hệ khi ấy đã lấy gì để nuôi dưỡng một niềm đam mê tưởng chừng như vô cùng xa xỉ? 

Ông Bìa kể rằng hồi ấy, một cây đàn giá tới 13 vạn đồng, bằng cả hai con trâu, nhưng niềm say mê âm nhạc đã khiến mọi người quyết tâm mua. “Khó khăn lắm, cơm ăn áo mặc còn phải tính từng bữa. Nhưng bà con trong làng vẫn cùng nhau gom góp, bán trâu, bán lợn, đổi thóc… để mua đàn”. Nói đến đây, ông cụ khẽ mở chiếc rương mà ông cất cẩn thận trên bàn thờ của gia tiên. Ông cho chúng tôi xem những tờ hoá đơn cũ, có tờ từ tận những năm 1958. 

Từ những buổi đầu thiếu thốn đủ bề, tiếng vĩ cầm dần vang khắp làng Then. Từng chiếc vĩ cầm được truyền tay, người đi trước chỉ người đi sau. Không phân biệt già trẻ, gái trai, ai có lòng yêu nhạc đều có thể cầm đàn và nhập cuộc. Có lẽ, với họ, tình yêu với cây đàn chẳng khác nào một sợi dây bền chặt, một mạch nguồn lặng lẽ chảy suốt dọc nhiều thế hệ, cũng như bóng trăng theo con nước, lúc đầy lúc vơi nhưng chẳng khi nào mất đi…

Để tiếng đàn mãi ngân vang mãi theo thời gian 

Rời khỏi nhà ông Bìa, mang theo những câu chuyện thấm đẫm ký ức về văn hoá nghệ thuật làng Then từ thuở ban sơ, chúng tôi tìm gặp ông Nguyễn Quang Khoa - người đang tiếp nối công việc của thế hệ trước, gìn giữ và phát triển đội văn nghệ của làng. 

Ông Khoa chia sẻ: “Buổi tối, mọi người hay họp nhau lại để chơi đàn, sinh hoạt, nói chuyện. Ai có đàn thì mang đàn, ai không có thì mượn, có bài mới thì học, không thì tập lại cho thật nhuần nhuyễn. Chúng tôi đều là nông dân cả, quen cầm cuốc chứ đâu quen cầm vĩ cầm. Nhưng chẳng biết từ bao giờ, việc ngày đi làm đồng, tối về lại í ới nhau chuyện nhạc chuyện đàn lại trở thành một thói quen của bà con”. Đối với ông Khoa và người dân làng Then, chơi đàn không phải để biểu diễn, không để thi thố, mà chỉ đơn giản là để sống chậm lại, để tìm một niềm vui giản đơn giữa bộn bề thường nhật và “vui nhất là khi cả làng đều thấy mình có phần trong tiếng đàn đó.”

Nhưng chúng tôi hiểu dường như có một nỗi bận lòng khác nơi ông, đó là câu chuyện về thế hệ kế cận. Bởi giữ được một ngọn lửa đã khó, nhưng làm sao để truyền được ngọn lửa ấy cho thế hệ sau mới là điều day dứt hơn cả. Người trẻ phải mưu sinh, bận rộn với tương lai; trẻ nhỏ thì phải ưu tiên việc học văn hóa. “Chúng tôi chỉ biết cố gắng từng ngày. Dù các em có thể không dành toàn bộ thời gian để theo đuổi đến cùng, thì ít nhiều vẫn giữ được chút gốc rễ của làng” ông nói.

Cả chúng tôi và ông Khoa đều hiểu, chặng đường phía trước vẫn còn nhiều thử thách. Nỗi trăn trở trong việc bồi dưỡng thế hệ tiếp theo cho câu lạc bộ chơi đàn vĩ cầm ở làng Then cũng là một bài toán chưa tìm ra lời giải. Câu chuyện gìn giữ tiếng đàn vĩ cầm không thể chỉ trông vào vài lớp học hay một vài thế hệ, mà cần thêm nhiều bàn tay chung sức, cần sự đồng lòng để ngọn lửa ấy luôn cháy bền bỉ. 

Sân khấu riêng của những người nghệ sĩ đặc biệt

Tạm gác lại những câu chuyện còn dang dở ở nhà ông Khoa, chúng tôi trở về để kịp dự buổi tập luyện ở nhà văn hóa. Trước buổi tập, ai nấy đều tất bật chuẩn bị. Có người ngồi lặng lẽ lau lại cây đàn đã sờn bóng, có người nghiêng đầu chỉnh dây, kéo thử vài nốt để chắc tiếng đàn vừa vặn. Bác Hùng - một thành viên trong CLB, vừa thoăn thoắt bôi nhựa thông lên vĩ kéo, vừa chầm chậm lật giở cho chúng tôi xem từng bản nhạc cũ. 

Trên những tờ giấy đã nhuốm màu năm tháng là những khuông nhạc chép tay ngay ngắn, nắn nót đến từng dấu lặng, từng nốt cao. Nhìn cách mọi người nâng niu từng cây đàn, từng bản nhạc, có thể cảm nhận rõ rằng với họ, âm nhạc không còn là thú vui, mà đã trở thành một phần máu thịt, là niềm đam mê đã neo chặt trong đời sống tinh thần.

Khi tất cả thành viên đã đến đủ đó cũng là khi tiếng đàn đồng loạt cất lên, rộn ràng và da diết. Trong không gian nhà văn hóa nhỏ bé, tiếng vĩ cầm cùng với cello dưới bàn tay đầy điệu nghệ của những người nghệ sĩ đồng quê đã dệt thành một bản hoà âm đầy du dương, mượt mà. Khoảnh khắc ấy, không còn hình ảnh những người nông dân lam lũ, mà chỉ còn những nghệ sĩ say sưa với nhạc cụ của mình. Trong ánh mắt, trong từng cái gật đầu nhịp theo tiếng đàn, chỉ còn lại niềm hứng khởi và một tình yêu âm nhạc cháy bỏng.

Tận mắt chứng kiến buổi tập luyện của Câu lạc bộ, chúng tôi hiểu rằng điều khiến làng Then trở nên đặc biệt không chỉ nằm ở tiếng đàn, mà ở chính cách người dân nơi đây yêu và gìn giữ âm nhạc. Dù không phải là những người nghệ sĩ chuyên nghiệp, họ vẫn trình diễn bằng cả trái tim và niềm say mê thực sự. Trong một thế giới đang vận động không ngừng, giữa muôn vàn tiếng ồn ã của đời sống lao động, làng Then vẫn giữ cho mình một khoảng lặng rất riêng – nơi mà tiếng vĩ cầm ngân lên, theo một cách gần gũi, bình dị nhưng vô cùng sâu sắc.

Làng Then không có ánh đèn sân khấu rực rỡ, không có những nghệ sĩ được tung hô, nhưng chính ở nơi đây, tinh thần nghệ thuật vẫn luôn được nuôi dưỡng và lan tỏa qua từng thế hệ. Có lẽ, đó mới là vẻ đẹp sâu lắng nhất của âm nhạc - khi nó không chỉ dừng lại ở một màn trình diễn, mà trở thành một phần của đời sống, như miếng ăn, cái mặc, những những đêm trăng, những mùa vụ, những câu chuyện bình dị trong nhịp sống của người dân. 

Buổi tập kết thúc khi đồng hồ đã điểm 10 giờ đêm. Tiếng đàn lắng xuống, nhường chỗ cho những cái bắt tay tạm biệt, những ánh mắt chứa chan lưu luyến. Mọi người vẫn còn nấn ná thêm chút nữa, như còn muốn níu giữ dư âm của những giai điệu vừa ngân lên 

Chúng tôi rời nhà văn hóa trong cái se lạnh của đêm muộn. Con đường làng chìm trong bóng tối, chỉ còn ánh trăng mát dịu len lỏi qua những tán cây  Âm thanh vĩ cầm dường như vẫn ngân nga, hòa cùng niềm xúc động khó tả về những con người nơi đây. Đằng sau cái vẫy tay chào tạm biệt, chúng tôi còn thấy được ánh mắt đầy hy vọng của họ: hy vọng vào một ngày mai tươi sáng hơn, nơi tiếng vĩ cầm của làng Then sẽ tiếp tục vang xa và sống mãi trong tâm hồn những người yêu âm nhạc.

Linh Chi