Cô đồng Lê Danh: Lan tỏa những giá trị văn hóa của nghi lễ Chầu văn

Với hơn 10 năm thực hành và truyền dạy diễn xướng nghi lễ chầu văn (hầu đồng-hầu bóng), cô đồng Lê Danh là một trong những người có nhiều công lao đóng góp trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị của nghi lễ chầu văn.

Việc phát triển văn hoá tín ngưỡng thờ Mẫu của dân tộc Việt đã có lịch sử hàng ngàn năm, gắn liền với quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Trải qua biết bao thăng trầm trong lịch sử, văn hoá tín ngưỡng thờ Mẫu là nét văn hóa nội sinh của dân tộc, luôn được trao truyền, vun đắp qua bao thế hệ, là một điểm tựa tâm linh vững chắc của dân tộc Việt, cầu cho Quốc thái dân an, mưa thuận gió hoà, đất nước an vui, thanh bình và thịnh vượng.

Nhiều người được cô đồng Lê Danh truyền dạy nghi lễ chầu văn, trở thành những thanh đồng đạo quan trong thực hành nghi lễ chầu văn người Việt và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Họ đã chia sẻ: “Lê Danh là người luôn tiên phong trong việc gìn giữ và phát huy diễn xướng nghi lễ chầu văn trong tín ngưỡng thờ đạo Mẫu tại Xứ Nghệ. Chúng tôi rất may mắn được bà truyền dạy bảo tồn các giá trị tinh hoa của văn hóa dân tộc trong tục thờ Mẫu”. 

Tôi biết Lê Danh qua một đồng nghiệp và cũng xem nhiều giá đồng Lê Danh hầu qua các kênh Youtube, nhưng chỉ khi gặp và nghe Danh tâm sự, mới hiểu hầu đồng với Danh giống như một nhu cầu tự nhiên, như khí trời, như cơm ăn nước uống hằng ngày vậy. Khi đến với các giá đồng, Danh như được sống, được trở về với bản ngã. Sau gần 9 năm, vượt qua những bất ổn trong cuộc sống, những “lời ong tiếng ve” của thiên hạ, Danh không chỉ trở thành một trong những thanh đồng trẻ khá “hot” trong giới hầu đồng, mà còn được ghi nhận là một trong những người có công truyền dạy và bảo tồn văn hóa truyền thống trong nghi lễ Chầu văn của người Việt.

Nếu như trước đây, những hoạt động hầu đồng, hầu bóng được coi như những hoạt động mê tín dị đoan thì sau khi nghi lễ Chầu văn được UNESCO công nhận là một trong những hoạt động văn hóa tâm linh trong tín ngưỡng dân gian, thờ đạo Mẫu cần được bảo tồn và phát huy, nghi lễ Chầu văn mới thực sự có cơ hội phát triển và lan tỏa những giá trị văn hóa nghệ thuật truyền thống trong đời sống xã hội.

Tín ngưỡng thờ Mẫu hay tín ngưỡng thờ “Tam Phủ”, “Tứ Phủ” trong đó có nghi lễ hát văn, hầu đồng hiện nay được tôn thờ nhiều trong các lễ hội dân gian, tạo nên một bức tranh hết sức đa dạng và phong phú của đời sống văn hóa tâm linh mang bản sắc riêng của Việt Nam.

Theo nhà nghiên cứu, sưu tầm văn nghệ dân gian Hồ Bách Khoa, nghi lễ Chầu văn trong đạo Mẫu, hay còn gọi là hầu đồng, hiểu một cách đơn giản là hình thức diễn xướng dựa trên cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời ca trau chuốt, cùng các nghi lễ nghiêm trang và hình thức múa để con người có thể giao tiếp với thần linh. Khác với hát ca trù, quan họ cổ hay hát xẩm - hát Chầu văn hầu thánh là sự kết hợp cả dân ca và dân vũ. Hình thức hát văn cũng rất phong phú, gồm hát thờ, hát thi, hát hầu (phục vụ hầu đồng, lên đồng) và hát nơi cửa đền... 

Một điều đặc biệt, tất cả giá đồng mà Danh hầu đều không cần phải tập luyện để khớp với cung văn mà hoàn toàn diễn theo ngẫu hứng. Chỉ một vuông chiếu, sập công đồng trong một không gian khá chật hẹp với những đạo cụ đơn giản, như: đao, kiếm gỗ; mồi nến, quạt giấy, dải lụa, hương, nến… hàng chục các bóng Quan lớn, Chầu bà, ông Hoàng, bà Chúa, Thánh Cậu, Tiên Cô được Danh nhập vai khá xuất sắc, dù cô chỉ là “lính mới” trong giới hầu đồng.

Mang một vẻ đẹp vừa trong trẻo, vừa ma mị với đôi mắt hút hồn, một tâm hồn thiện lương, Danh đã đem đến nghi thức hầu đồng một màu sắc mới mẻ, một góc nhìn mới đối với hình thức nghệ thuật dân gian một thời từng bị cấm đoán, bị coi là mê tín dị đoan.

Danh nói: Chỉ khi đến với hầu đồng, tôi mới hiểu, thực ra hầu đồng là chương trình biểu diễn nghệ thuật tâm linh, trong đó diễn viên là thanh đồng, các nhạc công là cung văn. Về cơ bản, các bài hát văn đều có nội dung ca ngợi đất nước, quê hương, đời sống mới, với những chất liệu âm nhạc đặc sắc, tươi vui, sống động được chắt lọc từ âm nhạc cổ truyền. Vì vậy, khi tham dự các giá hầu ta không chỉ được thưởng thức văn hóa văn nghệ truyền thống mà còn thỏa mãn được nhu cầu tâm linh. Đó chính là những giá trị mà nghi lễ Chầu văn nói chung, nghi thức hầu đồng nói riêng muốn lan tỏa… 

Trải qua bao thăng trầm, nghi lễ Chầu văn, một loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian đã tìm được chỗ đứng trong đời sống xã hội. Tuy nhiên, để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa nghệ thuật truyền thống của nghi lễ Chầu văn. Đồng thời, để một số nghi thức không bị biến tướng thành mê tín dị đoan, nặng về vật chất, trước hết, mỗi người dân nói chung, mỗi thanh đồng nói riêng cần hiểu đúng về tín ngưỡng thờ Mẫu để tự điều tiết các hành vi của mình trong niềm tin thờ Mẫu. Cùng với đó, ngành chức năng, các nhà nghiên cứu về văn hóa dân gian cần quan tâm sưu tầm nghiên cứu các bài hát Chầu văn để bổ sung vào kho tàng văn hóa phi vật thể. Đồng thời, tăng cường tập huấn để định hướng nhận thức giữ gìn văn hóa tín ngưỡng dân gian của dân tộc ta đối với những người tổ chức và tham gia các nghi lễ Chầu văn... Danh luôn tâm nguyện làm sao để bảo tồn và phát huy được những giá trị tốt đẹp từ ngàn đời xưa để lại, trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Đặc biệt, năm 2016 tại phiên họp Ủy ban liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại Ethiopia, di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt” đã được UNESCO ghi danh vào Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Trách nhiệm của những “cô đồng” trẻ như cô ngày càng lớn lao và làm sao để bảo tồn được những nét đẹp, tránh những hiện tượng mê tín dị đoan, là một trách nhiệm không hề nhỏ và không hề dễ dàng.

Hiện nay một số đền, phủ xuất hiện những người không có căn cốt “hầu đồng” nhưng chạy theo loại hình diễn xướng này như một sự cuồng tín, học hát vội vã qua băng từ, không theo quy chuẩn, làm mất đi nét đẹp của Tín ngưỡng thờ Mẫu. Theo cô Danh, “hầu đồng “ không chỉ thỏa mãn ước mơ về đất trời mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật nảy nở sinh sôi của người nông dân thời phong kiến, tín ngưỡng thờ Mẫu còn đáp ứng nhu cầu tâm linh của tầng lớp thương nhân đô thị, hình thành từ thế kỉ 16, 17 và phát triển mạnh đến nay.

Không chỉ chứa đựng giá trị đạo đức và nhân văn sâu sắc, đó là tâm thức “Uống nước nhớ nguồn”, trong đó người Mẹ - Mẫu là trung tâm, Tín ngưỡng thờ Mẫu còn thể hiện một cách độc đáo tinh thần yêu nước, đạo lý uống nước nhớ nguồn thông qua việc tôn vinh những người có công với đất nước. Nhân vật được thờ ở các phủ, điện thờ Mẫu thường là những anh hùng đã chiến đấu hy sinh vì nền độc lập, tự do của dân tộc.

Danh ước nguyện có thật nhiều sức khỏe, hạnh phúc để phụng sự việc Thánh và người giúp đời, gieo duyên cho những bạn trẻ chưa có may mắn trong cuộc sống, với tình yêu vẽ đẹp trong nghi lễ chầu văn người Việt. Đồng thời gìn giữ bảo tồn phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể, tinh hoa nội sinh của dân tộc mang đậm nét đặc sắc của tín ngưỡng thờ mẫu tam tứ phủ Việt nam,trong đời sống văn hóa xã hội.

Khép lại những câu chuyện về hầu đồng, về nghi lễ Chầu văn thờ Mẫu trong tam tứ phủ là “duyên là nghiệp” của cô đồng trẻ Lê Danh. Sống chậm một chút, buông bỏ một chút, chúng ta cảm nhận những giá trị đích thực của cuộc sống, để cùng nhau lan tỏa tình yêu quê hương, đất nước, yêu nguồn cội: “Yêu nước thương nòi” một truyền thống đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc qua nghệ thuật hát văn, hầu đồng.                                                                                                                                                                                                  

Hoài An