Sơn mài Hạ Thái – giữ hồn nghề, thắp sáng tự hào Thăng Long

Đứng giữa không gian ấy, mùi sơn ta thoảng trong không khí, ngai ngái, mộc mạc, như mùi đất nâu sau cơn mưa đầu hạ. Mùi hương ấy chậm rãi luồn qua trí nhớ của tôi, gợi về hình ảnh những mái hiên thâm nâu, những vầng trán người thợ lấp lánh giọt mồ hôi, bền bỉ theo tháng ngày. Đứng trước những tấm vóc bóng sâu như gương, tôi có cảm giác mình đang đắm chìm vào bề mặt của thời gian. Những lớp màu, những đường mài, những mảng vỏ trứng trắng ngà... đều như đang kể chuyện – câu chuyện của một làng nghề có sức sống vượt thời gian.

Bên cạnh tôi, một nghệ nhân lớn tuổi khẽ nói: “Còn nghề là còn làng”. Lời nói nhẹ như hơi thở. Nhưng vang vang như một lời thề truyền kiếp.

Lớp sơn lưu giữ ký ức của đất và người

Hạ Thái thuộc xã Duyên Thái, huyện Thường Tín (cũ), chỉ cách trung tâm Hà Nội vài chục cây số. Nhưng bước vào làng, người ta có cảm giác như bước vào một “không gian khác”: nhịp sống chậm, tiếng chà nhám lạo xạo, ánh nắng phản chiếu lấp lánh trên mặt vóc đang phơi.

Từ thế kỷ XVII, Hạ Thái đã nổi tiếng với sơn son thếp vàng – những bức hoành phi, câu đối, đồ thờ tinh xảo từng hiện diện trong các đình, đền Thăng Long. Nghề được lưu truyền qua các xưởng thợ cung đình, rồi về quê và tiếp tục lớn lên cùng mỗi mái nhà.

Trải qua chiến tranh, biến động, cơ chế thị trường, đã có những năm tháng nghề tưởng như lịm tắt. Nhưng người Hạ Thái không buông. Họ giữ nghề bằng trí nhớ, bằng kinh nghiệm truyền tay, và bằng đạo lý gia đình: Dạy nghề là dạy nhân phẩm. Giữ nghề là giữ gốc.

Một sản phẩm sơn mài truyền thống không phải chỉ là một vật phẩm hoàn thành, mà là một hành trình lao động bền bỉ, tỉ mỉ và nhẫn nại. Để làm nên một tác phẩm hoàn chỉnh, người thợ phải đi qua hơn mười sáu công đoạn, phủ gần hai chục lớp sơn, lặp đi lặp lại chu trình sơn – phơi – mài – lót – sửa – đánh bóng… mỗi lớp đều phải đợi khô tự nhiên. Không thể đẩy nhanh và không ai có thể dùng máy móc để rút ngắn. Bởi chỉ cần vội một nhịp, tất cả bao công sức có thể nứt gãy từ bên trong.

Lớp sơn đầu tiên là nền. Lớp thứ hai là giữ. Lớp thứ ba là tạo dáng. Rồi từng lớp tiếp theo, mỗi lớp lại là một lần thợ phải “ngồi xuống” với chính mình, để bàn tay và nhịp thở hòa vào mặt gỗ. Mỗi lần mài không chỉ để làm phẳng bề mặt, mà còn là cách để trả lại sự tinh khiết cho từng thớ sơn. Càng mài, càng lộ ra chất liệu. Càng mài, càng hiện lên tính cách của người thợ. Sơn mài không che giấu ai. Nó giữ lại dấu tay, dấu chạm, dấu thời gian — tất cả đều hiện rõ trong lớp ánh sáng cuối cùng.

Và để đợi sơn khô, không thể nôn nóng. Sơn chỉ khô trong bóng tối, trong một độ ẩm ổn định. Người thợ phải “biết nghe” thời tiết. Trời hanh quá, sơn nứt. Trời ẩm quá, sơn đục. Một sản phẩm có khi phải mất đến một mùa mưa, một mùa nắng, thậm chí cả một thời vụ. Bởi vậy sơn mài là nghệ thuật của thời gian chín — không thể rút ngắn, không thể thúc giục.

Vậy nên, sơn mài không chạy theo nhịp sống vội vàng của thị trường. Nó đứng đó, như một người thầy lặng lẽ, nhắc ta nhớ rằng những điều còn lại với thời gian — đều được tạo ra bởi bàn tay thật, tâm ý thật và sự chậm rãi cần thiết. Đó là lao động của sự tĩnh lặng, lao động của tập trung tâm trí. Lao động đòi hỏi tính khí nhẫn nại như khí chất người Việt xưa.

Ở gian trưng bày, nghệ nhân Đỗ Hùng Chiêu, người đã gắn bó 37 năm với nghề, đứng như một “trụ mốc”. Ông không nói nhiều. Nhưng câu nói của ông như được mài từ lõi gỗ xoan: “Người ta có thể dùng sơn công nghiệp, nhanh hơn, dễ hơn. Nhưng sơn ta mới có linh hồn. Mà muốn giữ được linh hồn thì không được vội”.

Tác phẩm ông mang đến Festival – bộ tranh “Thăng Long hội tụ” – gồm ba tấm ghép lớn, mô tả Hà Nội qua các lớp màu trầm ấm như trầm tích ký ức. Tác phẩm ấy giờ treo trang trọng tại Thành ủy Hà Nội. Rõ ràng, tác phẩm đó mang đến đây không phải để khoe cùng thiên hạ mà như một lời khẳng định: Hạ Thái không chỉ bảo tồn nghề mà họ làm chủ nghề.

Từ Hạ Thái, sơn mài đã đi Anh, Pháp, Nga, Mỹ, Tây Ban Nha, Nhật Bản, Hàn Quốc... Mỗi tác phẩm như một tấm hộ chiếu văn hóa, không cần phiên dịch mà ai cũng hiểu: Đó là Việt Nam.

Nghề không chỉ là kế sinh nhai – đó là căn cốt của làng

Chợt nhớ lần tôi về Hạ Thái vào một ngày mưa. Trời xám, sân gạch đọng nước, những tấm vóc ủ trong buồng kín để giữ ẩm. Trong một xưởng nhỏ, tôi gặp chị Hà Thị Chung, người đã 35 năm làm nghề. Chị không nói chuyện nhiều. Chị chỉ mài. Chậm. Đều. Như đang thở… “36 lần mài cho một bức tranh hoàn thiện,” chị kể.
Giọng chị bình thản, chậm rãi. Rồi chị nói câu làm tôi đứng yên một lúc lâu: “Tôi sẽ làm nghề đến hơi thở cuối cùng. Vì nếu mất nghề, làng tôi sẽ chỉ còn một cái tên thôi chú ạ”.

Tôi chợt hiểu, đó là là niềm kiêu hãnh bình thản của một người nghệ nhân hết sức bình thường nhưng mang trong mình căn cốt của làng nghề Hạ Thái. Rõ ràng, ở Hạ Thái, nghề không phải là “để sống”. Nghề là điều làm người ta xứng đáng với tổ tiên.

Nhưng họ cũng hiểu thế giới đã và đang thay đổi. Thế nên, Hạ Thái mở tour trải nghiệm, mở lớp dạy trẻ, ứng dụng sơn mài vào nội thất, mỹ thuật đương đại, thiết kế các dòng quà tặng văn hóa, đưa sản phẩm lên nền tảng số, làm video hướng dẫn. Họ không bảo tàng hóa nghề. Họ để nghề sống.

Tại Festival năm nay, họ không chỉ mang tác phẩm đến trưng bày. Họ mang khát vọng được công nhận xứng đáng, khát vọng có thế hệ kế tục và khát vọng đưa sơn mài trở lại vị trí một biểu tượng văn hóa Việt.

Đô thị hoá đang cuốn đi nhiều điều và có những làng nghề đã chỉ còn tên gọi. Có những giá trị văn hóa chỉ còn trong sách. Nhưng ở Hạ Thái, mỗi lớp sơn, mỗi đường vân, mỗi mảnh vỏ trứng ghép lên vóc tranh… là một lời nhắc nhở hiền lành mà mạnh mẽ: Chúng ta không chỉ làm ra sản phẩm để bán. Chúng ta làm ra ký ức để gìn giữ.

Sơn mài Hạ Thái hôm nay đứng thẳng giữa Festival Thăng Long – Hà Nội 2025 để nói rằng, tinh hoa Việt Nam không nằm trong bảo tàng. Nó sống trong đôi bàn tay biết lắng nghe hồn đất, hồn người.

Và khi rời gian trưng bày, tôi biết rằng, trong lớp bóng sâu thẳm của sơn mài Hạ Thái, không chỉ có sắc màu. Nó có thời gian, có Hà Nội, có chính chúng ta…

Tiến Minh