Đại biểu Quốc hội đề xuất quy định bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ sản phẩm do AI tạo ra

Sáng 24/11, tiếp tục Kỳ họp thứ 10, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định, Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ.

Một trong những nội dung nhận sự quan tâm của nhiều ĐBQH là việc cho phép tổ chức, cá nhân sử dụng văn bản và dữ liệu đã công bố hợp pháp nhằm nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) được quy định tại khoản 5, Điều 7 của dự án Luật.

Góp ý tại phiên họp, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng – Đoàn ĐBQH TP Hồ Chí Minh tán thành cao với sự cần thiết sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế số, đổi mới sáng tạo và tiệm cận với chuẩn mực quốc tế. Dự thảo Luật đã có nhiều đổi mới quan trọng, đặc biệt về hỗ trợ đổi mới sáng tạo, ứng dụng AI, phát triển hệ sinh thái, sở hữu trí tuệ và hoàn thiện cơ chế bảo hộ.

Về AI và sử dụng dữ liệu cho huấn luyện AI được quy định tại khoản 5, Điều 7, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng đánh giá cao việc bổ sung khoản 5 Điều 7 cho phép tổ chức, cá nhân sử dụng văn bản, dữ liệu đã được công bố hợp pháp và công chúng được phép tiếp cận nhằm mục đích nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống AI.

Song để tránh tranh chấp về phạm vi sử dụng, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng đề nghị Ban soạn thảo xem xét làm rõ tiêu chí không gây thiệt hại đến lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu và bổ sung tiêu chí đánh giá tác động trong trường hợp sử dụng dữ liệu ở quy mô lớn. Quy định rõ ràng sẽ bảo đảm cân bằng giữa thúc đẩy đổi mới sáng tạo và bảo vệ quyền tác giả trong môi trường số.

Liên quan đến việc cho phép tổ chức, cá nhân sử dụng văn bản và dữ liệu đã công bố hợp pháp nhằm nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống AI, đại biểu Trần Thị Thu Đông – Đoàn ĐBQH tỉnh Cà Mau cho rằng, AI là xu hướng tất yếu, có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế số và công nghiệp văn hóa.

Tuy nhiên, chính vì tầm ảnh hưởng rộng lớn, tác động sâu sắc, đặc biệt đến quyền lợi và lợi ích của người sáng tạo cần phải thận trọng để có bước đi phù hợp. Dự thảo hiện đề cập đến một vấn đề mà ngay cả thế giới hiện nay cũng chưa đạt được sự đồng thuận.

Liên minh châu Âu đã phải tranh luận nhiều năm để đưa ra hai cơ chế thận trọng về khai thác dữ liệu. Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc đều đang tiếp tục điều chỉnh sau hàng loạt điều kiện liên quan đến việc AI sử dụng dữ liệu mà không xin phép tác giả. Nhiều quốc gia đang tạm thời dừng mở rộng ngoại lệ vì nguy cơ xâm hại bản quyền và tác động tiêu cực đến thu nhập của cộng đồng sáng tạo. Trong bối cảnh chung ấy, việc đưa quy định trên vào luật ở thời điểm hiện nay thì có thể tạo ra những hệ lụy khó lường.

Theo đại biểu Đông, cộng đồng Văn học, mỹ thuật và sáng tạo, những người trực tiếp bị tác động đang hết sức lo ngại, bởi nếu quy định này chưa chặt chẽ mà đã ban hành chúng ta sẽ đối diện với những nguy cơ sau:

Thứ nhất, dữ liệu sáng tạo của văn nghệ sĩ có thể bị thu thập tràn lan, sao chép hàng loạt để huấn luyện AI mà họ không hề hay biết. Hai là, thu nhập về mô hình khai thác tác phẩm có thể bị thay thế, bị suy giảm nghiêm trọng. Ba là, các sản phẩm AI tạo ra từ chính các tác phẩm của họ lại cạnh tranh trở lại với họ trên thị trường. Bốn là, nguy cơ xóa nhòa dấu ấn sáng tạo, nhầm lẫn tác giả, thậm chí là làm biến dạng tác phẩm.

Đại biểu Đông nhấn mạnh, những lo ngại trên hoàn toàn có cơ sở khi thế giới đã xuất hiện hàng chục vụ kiện chống lại các mô hình AI lớn vì sử dụng dữ liệu không xin phép; yêu cầu của nhiều nước về việc tạm dừng mở rộng ngoại lệ cho AI để bảo vệ bản quyền. Tuyệt đối không thể để lao động sáng tạo, trở thành nguồn tài nguyên miễn phí cho các hệ thống tự động.

Một vấn đề nữa là khoản 5 Điều 7 của dự thảo Luật hiện nay chỉ nêu các yêu cầu là không xâm phạm, không gây thiệt hại nhưng lại không có tiêu chí xác định thế nào là thiệt hại không có giới hạn, phạm vi dữ liệu, không ràng buộc trách nhiệm minh bạch, không quy định cơ chế giám sát. Nếu để nguyên quy định này có thể trở thành cánh cửa rất rộng để thu thập dữ liệu hàng loạt, gây thiệt hại không thể phục hồi đối với tác giả, nghệ sĩ và các ngành công nghiệp văn hóa.

Đại biểu đề nghị Ban soạn thảo cân nhắc chưa nên đưa quy định trên vào luật tại thời điểm hiện nay mà Cơ quan soạn thảo nên tiếp tục nghiên cứu sâu thêm, tham khảo sự hoàn thiện của các quốc gia đi trước, đặc biệt là EU và Mỹ- nơi những tranh chấp lớn về AI còn đang tiếp diễn với văn học, nghệ thuật và công nghiệp văn hóa.

Việt Nam mong muốn đất nước phát triển công nghiệp công nghệ phát triển AI nhưng các ĐBQH càng mong muốn bảo vệ công bằng cho người sáng tạo, những người đang đóng góp trí tuệ, cảm xúc và lao động nghệ thuật cho xã hội. Vì thế, cần hỗ trợ AI nhưng không thể đánh đổi bản quyền, không thể để tác phẩm trở thành nguyên liệu không kiểm soát cho các hệ thống máy học.

Vì vậy, đại biểu Đông đề nghị chưa đưa quy định tại Khoản 5 vào luật vào thời điểm này và cần tiếp tục nghiên cứu thận trọng, kỹ lưỡng để có giải pháp đảm bảo hài hòa giữa bảo vệ quyền tác giả và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Đóng góp ý kiến về quy định quyền sở hữu, khai thác và trách nhiệm pháp lý đối với sản phẩm do AI tạo ra, đại biểu Phạm Trọng Nghĩa – Đoàn Lạng Sơn cho rằng, việc không ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm của AI cần được lập luận: Quyền sở hữu trí tuệ là công cụ để bảo vệ giá trị sáng tạo của con người, giá trị sáng tạo lao động trí óc của nhân loại. Việc công nhận quyền sở trí tuệ cho những sản phẩm được tạo ra bởi máy móc sẽ tự sẽ tạo bất công cho những tác giả sử dụng trí tuệ của mình để sáng tạo ra những tác phẩm thật sự.

Bên cạnh đó, lo ngại nếu công nhận thì có thể AI gây cạnh tranh, mất việc làm. Bởi lẽ AI có thể tạo ra các tác phẩm chất lượng cao với tốc độ nhanh và chi phí gần như bằng 0 và sẽ khiến các doanh nghiệp không còn thuê con người, dẫn đến bị thất nghiệp hoặc làm giảm giá trị lao động.

Ở chiều ngược lại, việc công nhận sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra sẽ góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Nếu sản phẩm do AI tạo ra không được bảo hộ sẽ dẫn đến dễ bị sao chép tràn lan, từ đó giảm động lực sáng tạo của cá nhân và giảm nhu cầu đầu tư của doanh nghiệp. Đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, việc thu hút vốn đầu tư và công nghệ vào AI rất quan trọng.

Bên cạnh đó, để phát huy trí tuệ Việt, cần có cơ sở pháp lý để bảo hộ sở trí tuệ đối với các sản phẩm do AI Việt tạo ra. Đây cũng là tiền đề quan trọng để đưa AI Việt ra thế giới, giảm phụ thuộc vào các tập đoàn công nghệ toàn cầu. Mặt khác, việc xác định chủ thể sở trí tuệ giúp ràng buộc trách nhiệm bồi thường thiệt hại một cách rõ ràng hơn, công bằng hơn và giảm được kiện tụng. 

Đại biểu Nghĩa khẳng định, Nghị quyết số 57 của Bộ Chính trị yêu cầu đưa thể chế thành một lợi thế cạnh tranh trong phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Đây là vấn đề được nhiều ĐBQH nêu trong thảo luận Tổ về dự án luật này. Do đó, đại biểu đề nghị ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra và áp dụng mô hình bảo vệ có điều kiện;

Đồng thời nhấn mạnh nguyên tắc sáng tạo của con người là yếu tố cốt lõi, xác định rõ AI không phải là chủ thể quyền mà chủ thể quyền là con người, là người cuối cùng sử dụng, vận hành AI, trừ trường hợp có thỏa thuận là người khác. Cách tiếp cận này không phủ nhận vai trò của AI nhưng vẫn giữ vững yêu cầu về tính nguyên gốc của sản phẩm và sự sáng tạo của con người. Theo đó, đại biểu Nghĩa đề nghị Cơ quan soạn thảo xem xét bổ sung vào Điều 7 luật hiện hành và các điều liên quan các nội dung:

Thứ nhất, quy định tác phẩm, sản phẩm do hệ thống AI tạo ra chỉ được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ khi có sự tham gia sáng tạo đáng kể của con người trong quá trình hình thành, chỉnh sửa hoặc định hướng nội dung. Thứ hai, quy định quyền sở hữu, khai thác và trách nhiệm pháp lý đối với sản phẩm do AI tạo ra thuộc về tổ chức, cá nhân trực tiếp huấn luyện, vận hành.

Thứ ba, giao Chính phủ quy định chi tiết các nội dung nêu trên. Trên cơ sở đó sẽ tiến hành đánh giá, tổng kết để có quy định một mục hoặc một chương riêng liên quan đến AI khi sửa đổi toàn diện Luật Sở hữu trí tuệ đáp ứng yêu cầu phát triển khoa học, công nghệ và trường hợp cần thiết thì bổ sung quy định tương ứng vào dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo cũng đang được trình Quốc hội thông qua tại kỳ họp này.

Minh Phương