Những thách thức lớn về an toàn thực phẩm và giải pháp "hộ chiếu số" với nông sản Việt

Sáng ngày 23/9, tại Hà Nội, báo Tiền phong đã tổ chức Tọa đàm Nâng cao chất lượng, an toàn thực phẩm nông sản trong nước, chinh phục người tiêu dùng Việt. 

Rau củ quả còn thiếu chứng nhận an toàn

Tại tọa đàm, ông Nguyễn Quý Dương - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết, theo kết quả điều tra 5 năm một lần công bố năm 2024, tổng diện tích được chứng nhận VietGAP mới đạt khoảng 150.000 ha cho 6 nhóm cây trồng, trong đó riêng rau chỉ đạt hơn 8.000 ha trên tổng số 1,15 triệu ha - tức chưa đến 1% (khoảng 0,5 - 0,6%).

Nếu tính cả các chứng nhận khác như GlobalGAP, tổng diện tích đạt chuẩn cũng chỉ khoảng 440.000 ha, với rau chỉ có hơn 8.400 ha và cây ăn quả đạt khoảng 78.000 ha.

Đây là con số rất khiêm tốn so với quy mô sản xuất và nhu cầu tiêu thụ hiện nay. Rau - mặt hàng được người dân sử dụng hằng ngày, chủ yếu tiêu thụ nội địa - có tỷ lệ sản xuất theo chuẩn an toàn cực thấp. Với trái cây, diện tích có chứng nhận nhiều hơn nhưng chủ yếu phục vụ xuất khẩu.

Cũng tại tọa đàm, ông Nguyễn Văn Mười, Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam nhận định rằng, VietGAP là yêu cầu tối thiểu. Khi tiêu chuẩn tối thiểu này không được đáp ứng, điều đó cho thấy chất lượng đang bị buông lỏng và người tiêu dùng phải gánh chịu hậu quả.

Theo ông Mười, đã đến lúc cần có các biện pháp mạnh mẽ hơn để kiểm soát hàng hóa lưu thông trên thị trường. Điều người tiêu dùng quan tâm nhất là dư lượng hóa chất, điều mà cơ quan bảo vệ thực vật cần nâng cao trách nhiệm. Các sản phẩm bảo vệ thực vật phải được quản lý theo đơn, không thể mua tùy tiện.

Tùy từng loại thuốc, thời gian cách ly có thể kéo dài từ vài tuần đến vài tháng. Nếu người sản xuất không có ý thức, người tiêu dùng sẽ là người chịu thiệt. Do đó, cần tăng cường tuyên truyền và quản lý.

Thách thức quản lý kênh phân phối và rào cản thị trường nội địa

Việt Nam hiện có 8.274 chợ, 276 trung tâm thương mại và 1.293 siêu thị (tính đến 31/12/2024). Tuy nhiên, công tác quản lý ATTP có sự khác biệt rõ rệt giữa các kênh:

Siêu thị và trung tâm thương mại: Các cơ sở này thường thuộc sở hữu của doanh nghiệp, tập đoàn lớn, do đó công tác bảo đảm ATTP được chú trọng hơn để bảo vệ thương hiệu. Hầu hết đều thuộc đối tượng bắt buộc phải có giấy chứng nhận đủ điều kiện an toàn thực phẩm.

Chợ truyền thống: Đa số là hộ kinh doanh nhỏ lẻ, nhiều nơi chưa đáp ứng đầy đủ điều kiện ATTP. Việc kiểm soát còn nhiều hạn chế, tiểu thương thiếu kiến thức về ATTP, và việc truy xuất nguồn gốc hàng hóa gặp khó khăn.

Vì vậy, Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam cho rằng cần phát triển các điểm bán tập trung để dễ quản lý, giảm rủi ro cho người tiêu dùng. Cần hạn chế hình thức bán hàng rải rác, tràn lan trên vỉa hè, lề đường. Hoạt động bán lẻ cần được chú trọng hơn trong sự quản lý chặt chẽ với quy định nghiêm ngặt.

Các cơ sở sản xuất cũng cần đáp ứng tiêu chuẩn trước khi đưa sản phẩm ra thị trường. Một nông dân mỗi năm có thể cung cấp hàng chục, thậm chí hàng trăm tấn rau, nhưng hiện vẫn chưa có biện pháp quản lý an toàn tương xứng. Đây chính là lỗ hổng quản lý cần được chú trọng siết chặt.

Giải pháp "hộ chiếu số" và nâng cao ý thức nông dân

Tại tọa đàm, các chuyên gia và cơ quan quản lý đã đưa ra nhiều giải pháp đồng bộ để nâng cao chất lượng và an toàn nông sản trong nước, hướng đến mục tiêu thực phẩm phải đạt chuẩn "ngon và lành".

Để tăng cường truy xuất nguồn gốc, Bộ Công Thương đang xây dựng thông tư dự kiến có hiệu lực từ tháng 5/2026, nhằm áp dụng “hộ chiếu số” cho từng sản phẩm. Song song, Hà Nội đã triển khai hệ thống sử dụng mã QR, mã vạch điện tử để minh bạch thông tin từ khâu sản xuất đến tiêu thụ, giúp người tiêu dùng dễ dàng kiểm chứng.

Các chuyên gia cũng nhấn mạnh gốc rễ của ATTP phải bắt đầu từ khâu sản xuất. Cần nâng cao ý thức của người dân, các cơ quan chức năng cần có danh mục những hóa chất không được dùng trong nông nghiệp, như một "quyển sổ tay" cho người nông dân.

8 định hướng phát triển hệ thống phân phối an toàn

Tại tòa đàm, phía Bộ Công Thương đã đề xuất 8 giải pháp trọng tâm nhằm tăng cường công tác ATTP tại các chợ và siêu thị:

Thứ nhất, hoàn thiện thể chế pháp luật và hệ thống quản lý an toàn thực phẩm để đáp ứng thực tiễn quản lý trong tình hình mới; gồm rà soát, đánh giá các mô hình quản lý hiện hành và nghiên cứu hướng thu gọn đầu mối quản lý an toàn thực phẩm; Ban Bí thư đã có Chỉ thị số 17 ngày 21/10/2022 về tăng cường bảo đảm an toàn thực phẩm trong tình hình mới, và chúng ta cần thể chế hóa chủ trương này trong pháp luật để đáp ứng yêu cầu thực tiễn và nhu cầu của Nhân dân.

Thứ hai, cần triển khai đồng bộ các giải pháp từ nhận thức, quyết tâm chính trị của các cấp chính quyền, đến bố trí, đầu tư, nâng cấp cơ sở vật chất của các chợ; kiểm soát nguồn hàng trong lưu thông; nâng cao kiến thức, nhận thức về an toàn thực phẩm cho các cơ sở kinh doanh, đặc biệt là các hộ kinh doanh nhỏ lẻ tại chợ.

Thứ ba, Bộ Công Thương đề xuất Chính phủ bố trí ngân sách trung ương, đồng thời chỉ đạo các địa phương bố trí ngân sách địa phương để đầu tư, cải tạo và nâng cấp cơ sở vật chất của chợ; xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích xã hội hóa đầu tư kinh doanh tại chợ, không chỉ trông chờ vào nguồn vốn Nhà nước, nhằm đảm bảo điều kiện an toàn thực phẩm.

Thứ tư, cần có giải pháp đồng bộ từ trung ương đến địa phương để kiểm soát nguồn thực phẩm đầu vào, đảm bảo các mặt hàng cung ứng cho chợ và hệ thống phân phối đều an toàn, đáp ứng yêu cầu của người tiêu dùng.

Thứ năm, cần tổ chức lại phương thức sản xuất nông nghiệp, mô hình hóa theo các chuỗi quản lý an toàn thực phẩm; đề cao công tác tập huấn, nâng cao nhận thức và kiến thức cho thương nhân, đặc biệt là các hộ kinh doanh tại chợ, nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả công tác đảm bảo an toàn thực phẩm. Công tác tuyên truyền không nên mang tính hình thức, mà cần thực chất, phổ biến đầy đủ các quy định pháp luật về an toàn thực phẩm cho các chủ thể sản xuất, kinh doanh và cả người tiêu dùng.

Thứ sáu, cần hỗ trợ các doanh nghiệp có hệ thống phân phối lớn, hiện đại. Theo Nghị quyết 68 về phát triển kinh tế tư nhân, việc hỗ trợ và khuyến khích các tập đoàn, doanh nghiệp tư nhân đầu tư phát triển hệ thống cửa hàng kinh doanh thực phẩm an toàn là rất quan trọng, nhằm nâng cao khả năng cung ứng thực phẩm an toàn đến người dân.

Bên cạnh đó, các hiệp hội doanh nghiệp phối hợp với các bộ, ngành liên quan có thể tổ chức các sự kiện, chương trình kết nối tiêu thụ, tạo cơ hội cho các đơn vị sản xuất, hộ nông dân, cơ sở kinh doanh tham gia, đặc biệt với những sản phẩm đã được chứng nhận an toàn thực phẩm.

Thứ bảy, chú trọng công tác hỗ trợ quảng bá cho các cơ sở sản xuất, kinh doanh thực phẩm an toàn, nhằm giúp người tiêu dùng tiếp cận thông tin một cách rõ ràng. Đây là một phần trong chức năng quản lý nhà nước của bộ về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

Thứ tám, từ góc độ người tiêu dùng, triển khai các biện pháp xây dựng cơ sở dữ liệu về các cơ sở kinh doanh bảo đảm an toàn thực phẩm, công khai minh bạch các cơ sở không đủ điều kiện hoặc vi phạm quy định về an toàn thực phẩm.

Tuấn Kiệt