Làng dệt lụa Nha Xá đổi mới, sáng tạo để ngày càng phát triển

Lịch sử hình thành

Làng dệt lụa Nha Xá cách thủ đô Hà Nội khoảng 50km, thuộc xã Mộc Hoàn, thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, nổi tiếng với những sản phẩm lụa mềm, mịn, bền đẹp cùng thiết kế tinh tế không kém lụa Vạn Phúc (Hà Nội). Theo sử sách, làng lụa Nha Xá đến nay đã truyền nghề, giữ nghề được hơn 700 năm, từ thời danh tướng Trần Khánh Dư - người được nhân dân nơi đây thờ phụng như ông tổ truyền nghề.

Ngày đó, sau cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên-Mông xâm lược thắng lợi, danh tướng Trần Khánh Dư đã đưa dân từ Vân Đồn (Quảng Ninh) về khai hoang lập ấp tại thôn Dưỡng Hòa, xã Duy Hải, huyện Duy Tiên (nay là phường Duy Hải, thị xã Duy Tiên), sau đó ông về thôn Nha Xá cho dựng chùa và tu tại đây.

Từ đây, danh tướng Trần Khánh Dư dạy dân địa phương nghề ươm cá bột; dùng vợt để vớt trứng, cá con từ sông Hồng đem về ươm ở các ao nhỏ trong làng. Dần dần nhu cầu dệt săm - nguyên liệu để may vợt xúc cá ra đời song song với nghề ươm cá bột. Sau đó dần phát triển thành nghề ươm tơ, dệt lụa.

Trước đó, ngày 03/02/2021, nghề dệt lụa Nha Xá cũng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia theo quyết định số 602/QĐ-BVHTTDL.

Quy trình dệt xưa và nay

Nghệ nhân Phạm Văn Thực chia sẻ: Nghề dệt lụa Nha Xá trước đây trải qua đầy đủ các bước từ trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa. Khi đó, sản phẩm chủ yếu là hàng xăm vặn, những chiếc bao tượng, tay nải và những vật dụng đơn giản phục vụ nhu cầu sinh hoạt của người dân trong vùng được dệt thủ công từ những khung cửi thô sơ làm bằng gỗ xoan trong vườn.

Đến nay, qua nhiều thay đổi, làng dệt lụa Nha Xá chỉ còn chuyên tâm dệt lụa với nguyên liệu nhập từ nơi khác. Các công đoạn như trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ đã không còn nữa. 

Quy trình dệt cũng đã dùng máy móc thay thế sức người, nhưng vẫn duy trì kỹ thuật dệt theo truyền thống qua các bước cơ bản như quay tơ, mắc cửi, nối cửi, dệt, tẩy chuội, nhuộm, hấp, làm nguội, phơi lụa…

Quy mô làng nghề hiện nay

Hiện nay, tại Nha Xá có hơn 150 hộ làm nghề, với hơn 500 máy dệt, mỗi năm sản xuất và tiêu thụ từ 800.000 - 1.000.000 mét lụa theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá, chuyên môn hoá. Đa số các hộ chỉ chuyên tâm vào một khâu như hộ dệt chỉ dệt, hộ nhuộm chuyên nhuộm; chỉ còn vài hộ với quy mô sản xuất lớn, đầu tư nhiều trang thiết bị máy móc cũng như nhân công mới làm đủ hết các khâu.

Vì vậy chất lượng sản phẩm được nâng cao, sản lượng lớn hơn, mẫu mã phong phú, đa dạng. Nhiều mặt hàng mới ra đời như đũi, tơ se, lanh, lụa hoa... phục vụ đa dụng nhu cầu của người tiêu dùng, khách du lịch, khách quốc tế với những sản phẩm như áo dài, khăn, cà vạt, chăn gối, ví, túi, balô...

Đầu tư, đổi mới, sáng tạo để phát triển

Trải qua nhiều thăng trầm, cũng như những biến cố của lịch sử, nghề dệt lụa Nha Xá cũng có lúc bị mai một. Nhưng với tình yêu, tâm huyết của những người yêu nghề, mong muốn giữ nghề đã dùng đôi bàn tay tài hoa, sự nhanh nhạy cũng như mạnh dạn đầu tư đã tiếp tục “giữ lửa”, “truyền lửa” cho nghề dệt lụa Nha Xá hồi sinh. 

PV có cuộc trò chuyện cùng ông Nguyễn Xuân Thành - năm nay cũng ngoài 60 tuổi, bên những khung cửi vang vọng những tiếng lạch cạch của những con thoi chạy qua chạy lại liên tục, ông chia sẻ: Mỗi chiếc khung cửi này của chú có giá vài chục triệu thôi, nên con thoi chạy qua chạy lại ran tai. Nhưng cũng có những nhà họ mạnh dạn đầu tư những chiếc khung cửi, máy dệt hiện đại lên đến cả trăm triệu hay vài trăm triệu thì tiếng ồn còn rất ít và cũng cho ra sản lượng lớn hơn nhiều.

Ngoài sự quyết tâm và mạnh dạn đầu tư để phát triển, những người dân Nha Xá còn nhanh chóng tiếp cận, phát triển thị trường online, thương mại điện tử, nhất là sau giai đoạn Covid-19, để tiêu thụ sản phẩm qua nhiều kênh, thay vì chỉ tiêu thụ qua thị trường truyền thống như trước đây. Từ đó, sản lượng sản phẩm tiêu thụ hằng năm của làng tăng mạnh, tạo công ăn việc làm cho hàng trăm người lao động, đời sống người dân làng nghề ngày càng cải thiện, diện mạo nông thôn mới ở Nha Xá ngày càng khởi sắc hơn.

Bên cạnh đó, sự ra đời của các mô hình HTX cũng góp phần cho lụa Nha Xá ngày càng khẳng định được chất lượng, uy tín, đem lại nhiều lợi ích kinh tế nhưng cũng kết hợp hài hoà với giá trị văn hóa truyền thống. Đầu tiên là Hiệp hội Lụa Nha Xá được thành lập năm 2016 đã góp phần thay đổi tư duy và cung cách làm ăn của những người lao động làng nghề. Người lao động đã có sự liên kết trong sản xuất và tiêu thụ, không còn kiểu “mạnh ai nấy làm”.

Tiếp đến là HTX Du lịch sinh thái Dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá (tiền thân là HTX dệt lụa Hồng Tiến) ra đời năm 2021, nhằm kết nối các địa danh Tam Chúc, chùa Long Đọi Sơn, đền Lảnh Giang và trải nghiệm tham quan tại làng nghề dệt lụa truyền thống Nha Xá. Để từ đó, làm tiền đề cho thương hiệu lụa Nha Xá tiếp tục phát triển, bay cao, bay xa hơn nữa.

Đỗ Khuyến