Tranh đỏ Kim Hoàng– Nỗ lực phục dựng một dòng tranh cổ
THPL - Trong nền văn hoá nghệ thuật truyền thống Việt Nam phong phú, tranh đỏ Kim Hoàng hiện lên như một nét son rực rỡ. Cùng với tranh Hàng Trống, tranh Đông Hồ, tranh đỏ Kim Hoàng tạo nên một vùng trời đẹp mê hồn bao người dân đất Kinh kì xưa.
Tranh đỏ Kim Hoàng – một thời vang bóng
Nửa sau thế kỷ 18, tại làng Kim Hoàng (xã Vân Canh, Hoài Đức, Hà Nội), một dòng tranh dân gian độc đáo đã ra đời, mang tên tranh Kim Hoàng, hay còn được biết đến với tên gọi thân thương - tranh đỏ Kim Hoàng. Tương truyền, đây là tâm huyết của dòng họ Nguyễn Sỹ từ Thanh Hóa ra Thăng Long lập nghiệp, đã khéo léo kết hợp kỹ thuật in mộc bản với triết lý thẩm mỹ sâu sắc của cư dân đồng bằng sông Hồng, tạo nên một nét văn hóa rực rỡ cho vùng đất Kinh kỳ.
Từ cuối thế kỷ 18 đến giữa thế kỷ 19, tranh Kim Hoàng đạt đến thời kỳ đỉnh cao, được ưa chuộng không kém cạnh những dòng tranh danh tiếng như Đông Hồ hay Hàng Trống. Sản phẩm không chỉ đáp ứng nhu cầu tại địa phương mà còn được buôn bán rộng rãi, khẳng định vị thế trong lòng kinh thành Thăng Long.
Vậy điều gì đã khiến một dòng tranh từng vang bóng, rực rỡ đến vậy lại dần chìm vào quên lãng?
Năm 1915 đánh dấu một bước ngoặt nghiệt ngã khi trận lụt lớn tràn qua, phá vỡ đê Liên Mạc, cuốn trôi phần lớn mộc bản và tư liệu sản xuất tranh. Đây là cú sốc lớn, gần như xóa sổ những tinh hoa còn sót lại của nghề. Cùng với đó, sự du nhập mạnh mẽ của tranh in công nghiệp từ phương Tây càng đẩy tranh Kim Hoàng vào thế khó. Đến năm 1945, nạn đói khủng khiếp cùng với sự thay đổi trong thị hiếu của người dân đã khiến tranh Kim Hoàng gần như biến mất hoàn toàn. Sau năm 1947, dòng tranh này thực sự đứt gãy, kéo theo sự thất truyền của nhiều bí quyết kỹ thuật quý giá. Hiện tại, chỉ còn khoảng 50 mẫu tranh nguyên bản may mắn được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, như một lời nhắc nhở về một quá khứ huy hoàng đã mất.
Điều gì làm nên sự quyến rũ của Tranh đỏ Kim Hoàng?
Nếu tranh Đông Hồ nổi bật với hơi thở dân gian mộc mạc, hay tranh Hàng Trống quyến rũ bởi yếu tố cung đình, thần thoại, thì tranh Kim Hoàng lại ghi dấu ấn bằng cách phản ánh trực diện, chân thực sinh hoạt thường nhật của người dân đồng bằng sông Hồng. Các chủ đề quen thuộc như "con trâu, con bò, lợn, gà, cảnh ngày Tết, ông Công ông Táo" được tái hiện sống động, gần gũi và đầy ý nghĩa.
Điển hình là bức "Thần Kê" – hình ảnh gà trống oai vệ, bộ lông cách điệu đầy sức sống, không chỉ mang vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn là biểu trưng cho sự thịnh vượng, an lành. Hay những bức "Lợn Âm Dương" với đường nét tròn trịa, căng tràn sức sống, thể hiện rõ nét quan niệm sâu sắc của người nông dân về sự hài hòa, sinh sôi nảy nở.
Không chỉ dừng lại ở hình ảnh, sức hút của tranh Kim Hoàng còn đến từ sự kết hợp đầy thi vị với thơ ca. Trên mỗi bức tranh vốn đã giàu hình tượng, các nghệ nhân còn điểm xuyết thêm những câu thơ chữ Hán hoặc chữ Nôm viết theo lối thư pháp thảo ở góc tranh. Những dòng thơ này không chỉ mang tính trang trí, mà còn là phương tiện truyền tải những thông điệp ý nghĩa, những lời răn dạy hay ước nguyện mà người làm tranh muốn gửi gắm.
Đơn cử như bức "Ngũ Hổ" uy nghi, kèm theo câu đối: "Ngũ hổ trấn đông tây/ Bốn phương bình yên mãi". Sự kết hợp này không chỉ tăng thêm vẻ đẹp mà còn truyền tải ước vọng về sự bảo vệ, bình an cho gia đình. Chính nét thư pháp uyển chuyển này đã làm nên sự giao thoa độc đáo giữa nghệ thuật dân gian mộc mạc và văn hóa bác học uyên thâm, tạo nên chiều sâu cho mỗi tác phẩm.
Điều làm nên sự khác biệt và đẳng cấp của tranh Kim Hoàng không thể không nhắc đến là kỹ thuật chế tác đặc trưng. Quy trình làm tranh Kim Hoàng là sự kết hợp tinh xảo giữa in mộc bản và vẽ tay. Thay vì chỉ in thông thường, các nghệ nhân còn sử dụng kỹ thuật in ngửa và vẽ thủ công để tạo nên những bức tranh rực rỡ, sắc nét với nét màu tinh tế.
Một thách thức lớn trong quá trình chế tác là việc vẽ trên nền giấy đỏ – một màu đỏ rất mạnh và đặc trưng của Kim Hoàng. Điều này đòi hỏi người nghệ nhân phải vô cùng khéo léo, tinh tế trong việc pha chế và phối hợp các gam màu khác trên bức tranh sao cho chúng luôn sáng hơn, nổi bật trên nền đỏ quyền lực ấy. Chính sự tỉ mỉ, tài hoa trong từng công đoạn đã tạo nên vẻ đẹp độc đáo, không thể trộn lẫn của tranh Kim Hoàng.
Nỗ lực phục dựng dòng tranh đã biến mất
Sự biến mất của dòng tranh Kim Hoàng là một mất mát với văn hoá truyền thống Việt Nam. Với niềm tiếc nuối và mong muốn phục dựng tranh Kim Hoàng, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thu Hoà (Giám đốc Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội) đã thành lập dự án Phục dựng tranh Kim Hoàng với sự tham gia của các cộng sự, bao gồm các nghệ nhân và hoạ sĩ.
Dù còn rất nhiều khó khăn để khôi phục được dòng tranh này, nhưng bước đầu dự án của bà đã truyền cảm hứng cho chính những người dân làng Kim Hoàng và một số họa sĩ trẻ để tranh Kim Hoàng được hồi sinh. Từ chỗ không còn ai theo nghề, đến nay dự án đã đào tạo được một nghệ nhân theo nghề và làm nghề. Cùng với việc đào tạo, dự án đã tập hợp được nhiều nghệ nhân và nhà sưu tầm tranh dân gian Việt Nam, các họa sĩ, nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử mỹ thuật, nhiếp ảnh gia…để tìm lại các kỹ thuật từ nhuộm giấy cho đến kỹ thuật in, vẽ… Điều quan trọng hơn cả là nhà nghiên cứu, sưu tầm Nguyễn Thị Thu Hòa đã truyền cảm hứng cho nhiều họa sĩ trẻ theo đuổi việc khôi phục tranh dân gian Kim Hoàng. Đây là những thành quả bước đầu để tranh Kim Hoàng quay trở lại và trở thành một dòng chảy nho nhỏ, âm thầm, cùng với những làng tranh dân gian khác, tạo nên những sắc màu phong phú cho văn hóa truyền thống của dân tộc.
Và những nỗ lực của thành viên dự án đã được đền đáp, cuốn sách “Tranh dân gian Kim Hoàng” (2022) cung cấp cái nhìn toàn diện về lịch sử, kỹ thuật và hướng phát triển của dòng tranh.
Thêm vào đó, cộng đồng cũng chung tay mang tranh Kim Hoàng đến với công chúng qua các dự án rất ý nghĩa. Vào năm 2022, khi nhà thiết kế Minh Hạnh trình làng bộ sưu tập "Hồn Việt". Bà đã khéo léo cách điệu họa tiết tranh Kim Hoàng lên những chiếc váy dạ hội sang trọng, kết hợp chất liệu lụa Vạn Phúc truyền thống với đường cắt công nghệ cao. Sự kết hợp này không chỉ tôn vinh vẻ đẹp của tranh dân gian mà còn đưa Kim Hoàng đến gần hơn với giới mộ điệu thời trang. Trong lĩnh vực kiến trúc, studio H&P Architects cũng đã sử dụng motif "Cá Chép Hóa Rồng" từ tranh Kim Hoàng để trang trí mặt tiền Trung tâm Văn hóa Hà Nội, tạo nên một điểm nhấn nghệ thuật độc đáo, dung hòa giữa truyền thống và hiện đại.
Đặc biệt hơn, đầu năm 2024, bộ sưu tập áo dài tranh Kim Hoàng đã có màn trình diễn ấn tượng trong chương trình "Nơi tôi sinh ra". Với 20 mẫu thiết kế dành cho cả người lớn và trẻ em, nhà thiết kế Ngọc Hân đã thổi luồng gió mới vào tà áo dài truyền thống. Trên các chất liệu quen thuộc như lụa, tafta, đũi, các phom áo dài thắt eo duyên dáng hay dáng suông phóng khoáng đã được sáng tạo để phù hợp với nhịp sống hiện đại và nhu cầu thẩm mỹ của phái đẹp, đặc biệt trong dịp Tết. Nhờ kỹ thuật in 3D, dập nhăn cùng các tông màu rực rỡ đặc trưng của tranh Kim Hoàng, mỗi thiết kế không chỉ giúp người mặc trở nên duyên dáng mà còn thực sự nổi bật khi dạo phố hay du xuân.
Sự hồi sinh của tranh Kim Hoàng là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một di sản văn hóa. Thành công từ mô hình hợp tác giữa nghệ nhân, nhà nghiên cứu và doanh nghiệp (như dự án của Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội) mở ra hướng tiếp cận đa chiều trong bảo tồn. Câu chuyện tranh Kim Hoàng không chỉ là hành trình khôi phục nghề cổ, mà còn là bài học về giữ gìn bản sắc văn hóa Việt hiện nay. Trong tương lai, rất có thể, tranh Kim Hoàng sẽ trở lại mạnh mẽ hơn, với sắc đỏ rực rỡ đặc trưng của dòng tranh này trong dòng chảy văn hóa nghệ thuật đương đại.