Mành làng Vân Lũng: Khi huyền thoại dệt nên từ tre nứa
Nghề làm mành nứa ở thôn Vân Lũng (xã An Khánh, huyện Hoài Đức, Hà Nội) đã có tuổi đời trên 60 năm, thậm chí có thể nhiều hơn. Thời ấy, Vân Lũng vẫn là một làng theo nghề nông, làm mành nứa chỉ là nghề phụ nhưng mang lại kinh tế tương đối cho gia đình. Chính vì thế, nhiều đứa trẻ trong làng, từ khi mười tuổi, đã biết đan mành cho gia đình.
Bà Bùi Thị Bé (xóm Chùa, Vân Lũng), một người dân làm mành nứa truyền thống tại làng Vân Lũng cho biết, để làm ra được một chiếc mành hoàn chỉnh, khâu chọn nguyên liệu rất quan trọng. Những cây nứa phải chọn là loại nứa già, hoặc bánh tẻ, cây thẳng thì chiếc mành mới bền, tuy nhiên, nứa già thì chiếc mành sẽ bền hơn so với nứa bánh tẻ.
Cây nứa khi mang về gia đình, cần phải được xử lý các đốt, cưa bỏ phần đầu, tách thành các nan có độ rộng khoảng 1cm thì sẽ được vót cho bớt sắc. Các bó nan khi đã hoàn thành sẽ được người dân đưa lên bàn mành để vắt sợi. Sợi để làm mành là sợi dù.
Theo kinh nghiệm của bà Bé, khi đã có đủ nguyên liệu, thời gian làm thủ công một chiếc mành có thể kéo dài trong một ngày.
Sau khi chiếc mành đã hoàn thành, nếu như trước kia, bà Bé sẽ tích cóp thành 1 chuyến từ 8-10 chiếc rồi mới chở đi bán, thì hiện tại, đã có người tới tận nhà thu gom sản phẩm và trả công cho bà.
Nghề mành nói vất vả thì không quá vất vả, nhưng nói nhàn thì không nhàn. Trong thời điểm cần gấp số lượng lớn, nhiều gia đình cũng phải huy động cả nhà cùng tham gia. Không chỉ vậy, yêu cầu các công đoạn rất chặt chẽ, nên cần đảm bảo phải làm tốt từng khâu một.
Hiện tại, vẫn còn một số hộ gia đình làm mành thủ công ở Vân Lũng, nhưng không nhiều như trước. Đi dọc làng Vân Lũng vẫn sẽ thấy những bó nan được dựng ven đường, hay những bó nứa được người dân xếp gọn chờ ngày xử lý. Một số gia đình đã thay đổi quy trình, áp dụng máy móc vào làm mành. Cũng có nhiều gia đình không còn theo nghề mành nữa, mà chọn những nghề khác mang lại kinh tế hơn cho gia đình.
Hộ kinh doanh của gia đình anh Bùi Văn Lai là một gia đình bứt phá từ nghề làm mành Vân Lũng, đem tới một diện mạo khác cho nghề truyền thống này.
Anh Lai là người gốc ở đây. Tốt nghiệp cấp 3, anh Lai đã bươn chải đủ nghề nhưng không thấy hợp nghề nào. Quay về quê hương, anh Lai bén duyên với nghề mành. Khác với các gia đình trong thôn, anh Lai bắt đầu từ việc làm mành nhựa, mành trúc.
Anh Lai manh nha tìm tới cách thay thế sức người bằng máy móc để tăng thời gian hoàn thành sản phẩm, cũng tăng năng suất cho gia đình bằng cách nhập máy móc từ Trung Quốc. Thời điểm anh Lai mang được bộ máy đầu tiên về, hai vợ chồng đã có nhiều ngày thức thâu đêm tìm cách vận hành sản phẩm, điều chỉnh và thử nghiệm. Những sản phẩm đầu tiên sử dụng máy, đường chỉ bị xô lệch, các sợi nan rời rạc không có sự liên kết. Sau quá trình thử nghiệm, các sản phẩm đã hoàn chỉnh hơn, đẹp hơn và có kết cấu y như sản phẩm thủ công.
Không giống như bà Bé bán sản phẩm mành mộc, anh Lai bán mành đa dạng hơn với những chiếc mành đã quét sơn chống mối mọt, hoặc mành tranh.
Ở Vân Lũng có vài hộ gia đình nhận vẽ tranh cho gia đình anh Lai. Theo anh Quyền, một người dân đang vẽ tranh cho biết: “Mỗi ngày, tôi và vợ có thể làm được 2 cái mành tranh. Công việc vẽ tranh này không quá vất vả như nghề nông, tôi vẽ theo một số mẫu có sẵn nên cũng rất thoải mái và yêu thích công việc này”.
Các mẫu vẽ trên mành đều mang ý nghĩa may mắn, cát tường nên các sản phẩm mành vẽ của anh Lai rất được ưa chuộng.
Anh Lai chia sẻ, mành của anh có mặt từ Bắc vào Nam. Với chất lượng mành của gia đình, anh Lai tự tin sản phẩm có thể chinh phục người tiêu dùng. Làm rõ hơn về điều này, anh Lai tự hào kể: “Nhà tôi làm mành quanh năm, không nghỉ ngày nào. Tôi có nhiều bạn đại lý ở các tỉnh, đưa sản phẩm mành nứa, mành trúc đi khắp cả nước, từ Cao Bằng cho tới Thành phố Hồ Chí Minh.”
Bản thân chiếc mành không phải là sản phẩm quá đắt tiền, do nguyên liệu ở Việt Nam có nhiều. Thêm nữa, mành là sản phẩm chống chịu được thời tiết nên tuổi đời của những chiếc mành thường là trên 10 năm. Những chiếc mành như vậy không chỉ có thể che mưa, che nắng, mà còn trang trí cho căn nhà, mang lại nét đẹp truyền thống cho căn nhà của người Việt.
Giữ nghề hay rời bỏ, đó không chỉ là lựa chọn của một cá nhân, mà là lát cắt phản chiếu những đổi thay âm thầm trong đời sống làng quê. Nghề mành ở Vân Lũng – như bao nghề thủ công khác – đang dần trở thành ký ức, khi những đôi tay trẻ không còn mặn mà với khung mành, với sợi tre, với nhịp sống cần mẫn ngày xưa.
Ở Vân Lũng hôm nay, những tiếng đan mành đã thưa dần. Cái nghề từng nuôi sống biết bao thế hệ đang lặng lẽ lui về phía sau, nhường chỗ cho những công việc của thời đại mới. Nhưng dù mai một, nghề vẫn chưa hẳn biến mất – chừng nào vẫn còn những người như anh Lai, âm thầm giữ gìn và sẵn lòng truyền lại, khi có người muốn học.
Nghề mành, cũng như bao nghề truyền thống khác, đang đứng giữa ngã ba thời cuộc. Liệu có ai chọn quay về? Liệu còn ai đủ kiên nhẫn và đam mê để ngồi bên khung mành, làm nên những đường đan tỉ mỉ?
Câu hỏi ấy, có thể chưa có lời đáp. Nhưng khi vẫn còn người hỏi, nghĩa là hy vọng vẫn còn...